Çerkesler Hakkında Rus Arşiv Belgeleri -4

Çev. Murat Topçu - Papşu

1847 Yılında Büyük Kabardey’de Bulunan Köyler

Malka (Balhk) nehrinin sol tarafında

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

1. Karmova (Karmahable)1
2. Aciyeva (Hajıhable)
3. Abzevanova (Abzonhable)

Malka (Balhk) nehrinin sağ tarafında

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

4. Babukova (Babıguey)
5. Musabi Atajukina (Hatohşoko Musabiy’in köyü)
Bekmurza (Bekmırza) Ailesi
6. Tramova (Tramahable)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

7. Lafişeva (Lafışhable)
8. Cantemirova (Jantemırey)

Mısost Ailesi

9. Koşeva (Koşhable)
10. Getejeva (Getejey)
11. İnalova (Yinalhable)

Baksan (Bahsan) nehrinin sol tarafında

Mısost Ailesi

12. Batırşi Tambiyeva (Tambiy Batırşı’nın köyü)
13. Sedakova (Sidakey)

14. Eltarova (Yelhtırey)
15. Kunaşeva (Kunaşhable)
16. Kuçmazukina (Kuşmezıkuey)
17. Kasayeva (Kaseyhable)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

18. Abuhova (Abukhable)
Mısost Ailesi

19. Atlaskirova (Alheskirey)
20. Bekmurzı Nauruzova (Navruz Bekmırza’nın köyü)
21. Davlet-Geriya Tambiyeva (Tambiy Doletgeriy’in köyü)

Baksan (Bahsan) nehrinin sağ tarafında

Mısost Ailesi

22. Kn. Misosta Nauruzova (Pşı Mısost Navruz’un köyü)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

23. Polk. Atajukina (Albay Hatohşoko’nun köyü)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

24. Zekova (Zekohable)
25. Konova (Konhable)

Mısost Ailesi

26. Zarakuşa Tambiyeva (Tambiy Zerıkuş’un köyü)
27. Tabişa Getejeva (Getej Tabış’ın köyü)
28. Aslanbeka Tıjeva (Tıj Aslanbek’in köyü)

Kişpek nehrinin sağ tarafında

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

29. Beşkazakova (Beşkazakhable)
30. Aşabova (Aşabey)

Mısost Ailesi

31. Mudara Tambiyeva (Tambiy Mudar’ın köyü)

Çegem (Şecem) nehrinin sol tarafında

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

32. Anzora Tohtamışeva (Tohtamış Anzor’un köyü)

33. Kambota Kudenetova (Kundet Kambot’un köyü)
34. Meta Kudenetova (Kundet Met’in köyü)
35. İsmaila Kudenetova (Kundet İsmahil’in köyü)
36. Aslanbeka Agubekova (Agubek Aslanbek’in köyü)

Mısost Ailesi

37. Borova (Borahable)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

38. Şogenova (Şogenhable)
39. Cambota Kazanişeva (Kazanş Jambot’un köyü)
40. Dumanova (Dumaney)
41. Altudokova (Alhtudokuey)
42. Magometa Kudenetova (Kundet Mıhamet’in köyü)

Şaluşka (Şhalıko) nehrinin sol tarafında

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

43. Dokşuki Kudenetova (Kundet Dohşıko’nun köyü)

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

44. Dautokova (Davutokuey)
45. Kunışeva (Kunıjey)

Kenje nehrinin sağ tarafında

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

46. Haptseva (Haptsey)

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

47. Aydemirova (Aydemırey)
48. Atajuki Şijiyeva (Şıjey Hatohşıko’nun köyü)

Kenje nehrinin sol tarafında

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

49. Misosta Kojerokova (Koşroko Mısost’un köyü)

Nalçik (Nalşık) nehrinin sol tarafında

50. Toglanova (Teğulaney)
51. Kudayeva (Kudeyhable)
52. Gukejeva (Ğukejey)

53. Klışbiyeva (Kılışbiyhable)
54. Atlasjugova (Alheskirey)

Meşhoko (Mışhoko) nehrinde

55. Kn. Kaysına Kilçugina (Pşı Kılışıko Kaysın’ın köyü)
56. Agzagova (Ağzağey)
57. Haudova (Havudhable)

Urvan (Arvuan) nehrinin sol tarafında

58. Aslanbeka Dogujokova (Dığujoko Aslanbek’in köyü)
59. Alıpşaova (Alpşavohable)
60. Karabova (Karabelerin köyü)
61. Kn. Ahlau Misostova (Pşı Mısost Alho’nun köyü)

Urvan (Arvuan) nehrinin sağ tarafında

62. Kn. Pşemaho Cambotova (Pşı Jambot Pşımaho’nun köyü)
63. Kn. Magometa Cambotova (Pşı Jambot Mıhamet’in köyü)
64. Temtirova (Temtırey)
65. Zahohova (Zahohların köyü)
66. Hostova (Hosthable)

Çerek (Şerec) nehrinin sağ tarafında

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

67. Kn. Kaziyeva (Pşı Kaziy’in köyü)
68. Kn. Kuçuka Canhotova (Janhot Kuşuk’un köyü)

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

69. Musı Janokova (Janoko Musa’nın köyü)
70. Kambota Dokşukina (Dohşoko Kambot’un köyü)

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

71. Atpanova (Volhpeney)

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

72. İsmaila Kazanşeva (Kazanş İsmahil’in) köyü
73. Şanibova (Şenıbey)

Çerek (Şerec) nehrinin sol tarafında

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

74. Maharova (Maharhable)
75. Makanova (Mekeney)

Argudan (Arşıdan) nehrinde

Kaytukin (Kaytuko) Ailesi

76. Cambota Dokşukina (Dohşoko Jambot’un köyü)
77. Kn. Yelbuzdukina (Pşı Yelbezduko’nun köyü)
78. Kn. Tlostanaliyeva (Pşı Lhostanaliy’in köyü)
79. Magometa Kojokova (Kojoko Mıhamet’in köyü)

Lesken nehrinde

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

80. Pşemaho Anzorova (Anzor Pşımaho’nun köyü)
81. Anzora Anzorova (Anzor Anzor’un köyü)

Uruh nehrinin sol tarafında

Atajukin (Hatokşoko) Ailesi

82. Salimgeriya Anzorova (Anzor Zalımgeriy’in köyü)

Uruh nehrinin sağ tarafında

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

83. Kogolkina (Koğulhkuey)
84. Magomet-Murzı Anzorova (Anzor Mıhametmırza’nın köyü)

Terek (Terç) nehrinin sağ tarafında

Bekmurza (Bekmırza) Ailesi

85. Hatu Anzorova (Anzor Hatu’nun köyü)

Merkezi Devlet Askeri-Tarih Arşivi (TSGVİA), f. 13454, op. 2, d. 470, ll.3-7.

* (Gönderim/Received: 04.05.2020; Kabul/Accepted: 17.05.2020)
1 Orijinal belgede köylere adını veren kişilerin soyadları Rusçadaki biçimiyle (Karmov) ve iyelik halinde (Karmova) kullanılmaktadır. Bunu Karmaların (köyü) olarak anlamak gerekir. Parantez içinde, belgeyi yayınlayan Hasan Duman’ın verdiği, köyün Çerkesçe adı da yazılmıştır. (ç.n.)

1858 Yılında Küçük Kabardey’de Bulunan Köyler

Kuzey Osetya ÖSSC Merkezi Devlet Arşivi (TSGA SOVSSR), f. 291, op. 1,d. 3, l. 19 ob.

 

1862 Yılında Büyük Kabardey’de Bulunan Köyler*

Kabardey-Balkar Cum. Merkezi Devlet Arşivi (TSGA KBR), f. 2, op. 1, d. 654, ll. 1-5.
Kaynak: Hasan Duman, Vdali ot Rodin./Hekum Pe'a.ş'eu (Vatanından Uzaklara), "EL-FA", Nalcik, 1994, s.17-19/145-147.

* Büyük Kabardey’in bütün köyleri listede yer almamaktadır. O tarihte burada 90’dan fazla yerleşim yeri bulunuyordu. Köylerin adları ait oldukları yönetici soylunun soyadına göre verilmiştir (Hasan Duman’ın notu).

İtaat Eden Çemguy* Köylerinin Nüfusu

Kafkas Hattı Sağ Kanat Komutanı Tuğgeneral Yevdokimov’un Kafkas Hattı ve Karadeniz (Çernomorya) Eyaleti Birlikleri Kurmay Başkanı Tuğgeneral Gerasimov’a Raporu
29 Şubat 1852 Proçnıy Okop Kalesi

V.P.’nin 30 Ocak tarihli 334 Nolu talimatı doğrultusunda, Çemguy prensleri Aslanbek ve Kairbek Bolotuko’nun itaat eden köylerinde ve Prenses Kasay’ın köyünde bulunan kadın ve erkek nüfus hakkındaki bilgileri takdim ediyorum. Aytek Bolotuko’nun köyünün nüfusu
hakkındaki bilgi daha sonra tarafımdan takdim edilecektir.

Bolotuko prenslerinin köylerinde ve Prenses Kasay’ın köyünde bulunan, dağlardan çıkarak Rus hükümetinin tabiyetine giren kadın ve erkek sayısını gösteren liste

Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi (RGVİA), f. 14257, op. 3, d. 380, l.10-11.

* Çemguy - Rusça metinde “Temirgoy”. Kemguy ve Kemırguey olarak da bilinen Çerkes topluluğu. (ç.n.)

İtaat Eden Hamışey ve Çerçeney Köylerinin Nüfusu (1852)*

(Yemin edenler ve tuz verilenler gösterilmiştir.)
(Bu köyler Muhammed Emin’in tarafına geçmediler, bu nedenle onlardan yemin talep edilmedi.)

* Hamışey ve Çerçeney Çerkeslerin Bjeduğ topluluğunun iki grubudur. Başlığı böyle olmasına rağmen tabloda diğer topluluklar da gösterilmiştir. (ç.n.)
** Praporşçik - Rus ordusunda 1884 yılına kadar geçerli olan rütbe sistemine göre en alt subay rütbesi (14. sıra). Daha sonra podporuçik (13.sıra) ve poruçik (12. sıra) geliyordu. Bugünkü sisteme göre praporşçik asteğmen, podporuçik teğmen, poruçik üsteğmen rütbelerinin karşılığı sayılabilir. (ç.n.).

* Yanlış hesaplanmış. 330 olmalı. (ç.n.)

Krasnodar Krayı Devlet Arşivi (GAKK), f.261, op. 1, d. 1263, l. 3-6.

Kafkas Ordusu Komutanı Büyük Prens Mihail Nikolayeviç’in Savaş Bakanı Milyutin’e “Karadeniz’in Doğu Kıyısına Yerleşmek İsteyen Tayfalara Yardım Edilmesi Hakkında” Müzekkeresi.
5 Ocak 1864

Kırım Savaşı’ndan sonra Sivastopol’de ve Nikolayev’de yaşayan çok sayıda emekli evli tayfa, önceki zanaat ve para kazanma vasıtaları olmadığından aileleriyle birlikte son derece muhtaç durumdadırlar.

Şimdi fethedilmiş kıyı şeridinde denize alışık, denizciliği bilen ve zaman içinde donanmada hizmet verebilecek bir nüfusu mümkün olan en kısa zamanda oluşturmayı düşünürken, siz ekselanslarından emekli aileli tayfalardan çocuklu olanların, çocuğu olmasa da çok yaşlı olmayanların Karadeniz’in doğu kıyısına yerleşmelerine yardımcı olmanızı rica ediyorum.

Kafkasya’ya yerleşme isteğini bildirenler 1864 Mayıs ayı sonunda Konstantinovskoye istihkamına geleceklerdir. Hazine gemileriyle ya da Rus Cemiyeti’nin buharlılarıyla nakledilebilirler. Mümkünse nakliyat ve iaşe masrafları Karadeniz idaresinin Nikolayev ve Sivastopol şehirleri yakınında emektar tayfalar için inşa edilecek kır evlerine ayrılan paradan karşılansın, çünkü Kafkasya’ya yerleşmek isteyenlerin bahsi geçen evlere ihtiyacı olmayacak. Kafkasya idaresi tarafından yerleşimcilere toprak tahsisinden başka, Kafkas dağlarının batı kısmının iskanı hakkındaki kararnameyle tespit edilen para, haklar ve imtiyazlar da verilecek.

İmparator’un bu konuda müteakip emri hakkında beni bildirmenizi rica ediyorum.

Gürcistan Merkezi Devlet Tarih Arşivi (TSGİA), f. 416, op, 3, d. 221, l.1-2.

Daho Müfrezesi Komutanı Tuğgeneral Geyman’ın Kuban Oblastı Birlikleri Komutan Vekiline Raporu (Tuapse ile Şahe arasındaki arazinin ve müfrezenin Kafkas dağlarının güney eğimine yaptığı harekatın sonuçlarının ayrıntılı tasviriyle birlikte)
8 Kasım 1864

İmparator hazretlerinin Kafkas Ordusu başkomutanının iznine istinaden Kuban Oblastı birlikleri komutanı 18 Eylül tarih ve 1145 No ile bana bu yılın ekim ayında yeni ilhak edilmiş, fakat henüz iskan edilmemiş Tuapse ve Bzıb nehirleri arasındaki bölgede arama
faaliyetleri yürütülmesi, küçük kollar halinde hareket ederek ana sıradağların zor ulaşılır köşelerinde kalmış Dağlı kalıntılarının mümkün olduğunca imhasına gayret edilmesi emrini verdi.

İmparator hazretlerinin iradesiyle tarafımdan Kafkas dağlarının güney eğimine icra edilen harekatın tasvirine geçmeden önce, faaliyet göstermem gereken ülkenin durumunu arz etmeyi gerekli görüyorum.

Daho Müfrezesi’nin bu harekatına kadar Tuapse ve Şahe arasındaki dağlık ve zor ulaşılır arazide Dağlı topluluklarının küçük kalıntıları yaşıyordu. Başlıca şu yerlerde toplanmışlardı: Tuapse’den itibaren Pşınaho, Pşıyaho, Kudeshab ve diğer derelerin zirvelerinde
dağlı Şapsığlar, Aşe’nin sağ havzasında Nauzey topluluğu, aynı nehrin sol havzasında Bekşey topluluğu, Aşe’nin her iki kolunun birleştiği yerde Thağapş topluluğu, Aşe ve Psezuapse zirveleri arasında Hazitlyaj topluluğu, Psezuapse’nin sağ havzasında Hakuçıpsı ve
Hahuşişho nehirlerinde Hakuçi, Psezuapse’nin sol havzasında Çegmay zirvelerinde Şapsığ kabilesinin kalıntıları yaşıyordu. Devamındaki esasen Ubıhlara ve Cigetlere ait olan toprak tamamen boştu. Hala toprağımızda kalan çeşitli kabilelerden nüfus, genelde Türkiye’ye göç etmeyi düşünmesine rağmen nakil araçlarının eksikliği yüzünden uzun süre kıyıda beklemek zorunda kaldı. Bu arada ağaçlar yapraklandı ve kıyıda biriken halkın bir kısmında dağlara dönerek yazın zor ulaşılır arazide saklanmak, ekin ekmek, mahsulü toplamak ve en erken gelecek baharda göçe kalkışmak umudu doğdu. Buna karar verenlerin büyük kısmı maddi bakımdan yoksul insanlardı. Beraberlerinde kıyıya getirdikleri tahılı boş kalan büyük toprakları işlemek için kullanma ve kışı rahatça geçirme hesabı yaptılar.

Onlar dışında dağlarda, esas olarak da ana sıradağların eteğindeki boğazlarda, fethi tamamladığımız gerçeğini kabul etmek istemeyen kişiler kalmıştı.

Zor ulaşılır yerlerde yaşayan, her türlü cemiyet teşkilatından mahrum, diğer kabilelerle dini bağı olmayan ve Adıge dilinden başka kendilerine ait bir dil daha konuşan bu vahşiler sadece araziye dayanarak güçlü komşularına nazaran tam bağımsızlıklarını korumuşlardı. Ubıhların ve Şapsığların onları yağmalayan Hakuçlarla, Nauzey ve diğer küçük dağ topluluklarıyla, her zaman üstün gelmedikleri sürekli çatışmaları oluyordu.

Aynı yılın baharında bütün Batı Kafkasya’nın fethinin tamamlandığı önemli olaylar daha küçük hedeflerle ilgilenmeye izin vermedi. Hakuç, Nauzey ve bir kısmı Türkiye’ye yerleşen diğer kabileler dokunulmadan ve sakin şekilde kaldılar, birliklerimize karşı hiçbir harekete kalkışmadılar.

Hakuç topluluğunun merkezine yapılan yaz harekatı ve uğradıkları yenilgi onları ormanlara ve ücra köşelere dağılmak zorunda bıraktı.

Zor ulaşılır arazi, yapraklı sık ormanlar ve doğa tarafından çıkarılan diğer engeller yüzünden Daho Müfrezesi birlikleri, verilebilecek büyük kayıplardan kaçınmak için yaz boyunca dağlık arazide ve ana sıradağlara bitişik bölgelerde arama yapmadı.

Şu halde, yapılacak harekatta ilk olarak, toprağımızda gelecek bahar Türkiye’ye göç etmek umuduyla kalan insanlarla ve ikinci olarak, bazı yerlerde hiç dokunulmadan kalmış vahşilerle muhatap olacaktık. Ne yazık ki, her iki grup için de silah zoruyla hareket etmemiz gerekiyordu.

Müzakere yapılacak kimse yoktu; büyük bir araziye dağılmış halk ayrı aileler halinde yaşıyordu. Az da olsa nüfuzu olan kişiler Türkiye’ye göç etmişti. Bununla birlikte, daha sonra göç etme düşüncesiyle kalanlar Hakuç, Nauzey ve diğerlerini örnek alarak cesaretlenmiş, erzak temin ederek haydutluğa başlamışlardı. Bu, Hakuçey kordon hattındaki olaylarla kendini gösteriyordu.

Aldığım güvenilir bilgilerden, Şahe nehrinin güneyindeki bütün bölgenin tamamen boş olduğu anlaşıldı. Dolayısıyla askeri faaliyet alanımız Şahe ve Tuapse nehirleri arasında kalan araziyle sınırlanıyordu.

Bu şekilde, askeri faaliyetler kaynağını ana sıradağlardan alan Aşe, Psezuapse ve Şahe nehirlerinin çetinliği ve yabaniliğiyle bilinen havzalarında yapılacaktı.

Dağların kuzey eğiminde 18 avcı bölüğünden ve 1 Kazak süvari bölüğünden Daho Müfrezi teşkil edildi. Daho Müfrezesi birlikleri harekat sırasında şu kayıpları verdi:

Ölen alt rütbeli – 2
Yaralı subay – 1
Alt rütbeli – 1
Sarf edilen fişek – 13046
Atılan kovan – 15818
Uçurumdan düşen ve boğulan at – 20
Nehir geçişlerinde kaybedilen tüfek – 14
Nehirde batan cephane sandığı – 6

Dağlılar çok büyük kayıp verdiler ve artık onları telafi edecek durumda değiller. Elimizde 50’den fazla beden kaldı, 63 kişi esir alındı (Esirlerin bir kısmı, esas olarak çocuklar, tarafımdan yetiştirilmek üzere bazı müfreze subaylarına dağıtıldı), 1500’den fazla büyükbaş hayvan müsadere edildi.

Köyleri, tahıl ve meyve stokları yakıldı. Kesin olarak söyleyebilirim ki, halk kış süresince ya açlıktan ölecek ya da Türkiye’ye göç etmek için kıyıdaki noktalarımıza çıkacaktır. Raporuma eklediğim Nusret Paşa’nın bana gönderdiği mektubun kopyası ve çevirisi ile ona cevabım ikinci ihtimale kefil olabilir.

Hala topraklarımızda kalan halk son derece yoksul. Esirlerin anlattıklarına göre ancak onda birinin silahı var (İlerlememiz sırasında Dağlılar bazen 50 ila 70 kişilik gruplar halinde görünüyorlardı, fakat sadece birkaçı ateş ediyordu). İlerlememizle ve faaliyetlerimizle korkuya kapılarak teker teker ayrılıp dağıldılar. Her türlü barınak ve erzaktan mahrum en fazla 700 aile vardı.

Onlara toparlanma fırsatı vermemek için, daha önce ekselanslarına arz ettiğim gibi, Albay Jukovski’ye yaya Kuban Kazak Ordusu’nun 5’nci Taburu’nun ve 2’nci Kafkas Hat Avcı Takımı’nın kıyı hattında kalanlarından bir kuvvet teşkil etmesi ve onları her hafta benim göstereceğim istikametlerde bölge içlerine göndermesi talimatını verdim.

Toprağımızda kalan nüfus bizim için tamamen zararsız ve mutlaka Türkiye’ye gidecek olmasına rağmen, muhtemelen aralarında vatanını terk etmek istemeyen birkaç aile ve münferit kişiler bulunacaktır. Bu tür kişilerin imha edilmesi ve kovulması ancak, daha önce arz ettiğim gibi, kolonizasyonumuzun yürürlüğe girmesiyle mümkün olabilecektir.

Gelecek yılın baharında dağların güney eğimine düzenli ordu birliklerini göndermeyerek, yaya Kazak taburlarından yeni ilhak olan bölgenin dağlık şeridinden bir kez daha geçebilecek bin kişi kadarplastun teşkil etmeyi gerekli görüyorum.

Krasnodar Krayı Devlet Arşivi (GAKK), f. 347, op. 1, d. 54, l. 1–21.

Kafkasya Calışmaları - Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Caucasian Studies
Mayıs 2020 / May 2020, Yıl / Vol. 5, No‚ 10
ISSN 2149.9527 E-ISSN 2149.9101