PAŞTI MADİNA: NARTLAR

19 Ocak 2011   Gizemli de olsa “Nart” kelimesi Adıge kültürünün temel işaretidir.  Nartlar kim oluyor? Eski kahramanların isimleri olan bu kelimenin (nart, nat) anlamı ne? Efsane nerede başladı? Kime ait? Bu sorulara, tüm bilim insanlarının benimsedikleri ortak bir yanıt şu ana kadar verilebilmiş değil. Ancak, bu yüzden Nart efsanelerinin, müziğinin asaleti ve güzelliği ne kayboldu ne de etkileme gücü azaldı. Adıgeler gibi başka milletlerin de Nart efsaneleri var: Abhazların, Abazinlerin, Ubıhların, Osetinlerin, Karaçayların, Balkarların, Çeçenlerin, İnguşların, Gürcülerden olan Sonelerin (Svanların), Raklerin, Hevsurlerin. Nart efsaneleri her millette aynı şekilde bilinmez. Adıgelerin, Abazinlerin, Abhazların ve Osetinlerin Nart efsaneleri daha görkemlidir; daha iyi kurgulanmış ve daha gelişmiştir. Bu efsanelerdeki Nartlar daha çok savaşçıdır. Konular, motifler, imaj ve kahraman isimleri Kafkas halklarının rivayetlerindekilerle çoğu kez benzeşirler. Ancak, bunun yanısıra, her bir halkın kendine özgün renkleri de vardır. Adıge Nart destanında eskiye ait ne gibi işaretler var diye sorulursa, metinlerin sadece rivayetlerden ibaret olmayıp, şiir olarak, eski makamlarla birlikle geldiğini, “Nart” kelimesine bağlı eski kafelerin (Къафэ) ve müziğin var olduğunu söyleyebiliriz. Nart efsanesi oldukça geniş bir dönemi kapsar - kabile yaşamından başlayarak feodalizme kadar. Efsanede, tarih çağlarındaki bir kısım yönetim biçimlerinin - taş devrinin, demir çağının,  anaerkil ve ataerkil kabile yaşam tarzlarının, savaşçı demokrasisinin - izlerini görmek mümkündür. Efsaneden söz edilirken  onun “eğitici tarih” özelliğinden de sıklıkla bahsedilir. Ancak, önde gelen antik Nart şahsiyetlerinin (Sosrıkoe-Сосрыкъуэ, Seteney-Сэтэней vb. ) yürüme, konuşma ve davranış biçimleri bugünkü etik kuralların örnek davranışlarıyla uyuşmamaktadır. Bunu da anlayışla karşılamak gerekir: “mit dönemi”nin doğurduğu kahramanlar binlerce yıl sonra oluşan etik ve moral değerlere nasıl bağlı kalabilirler ki? Mit kahramanlığı ideolojisinde güç, savaş, halk için çok önemli olan ateş, darı tohumunu ve altın flütü geri getirme, vatan olarak kabul edilen yeri koruma, kızların en güzelinin gönlünü çalma en değerli şeyler olarak kabul edilir; bunları elde etmek için de herşey göze alınır. Ancak, toplum değiştikçe, halk kahramanı kendisinin yarattığı, düzenlediği ve yararlandığı hal ve davranışları yaşama “katar”: “yeme – içme düşkünü değilim, yatak odasına düşkün damat değilim, kandırılacak biri değilim,……doğrulardan yana atlıyım, Nart arkadaş arıyorum, kötünün arayıcısı, iyinin avcısıyım”. Bunlar, bildiğimiz gibi, feodalizm döneminin “getirdiği” Badınokoe (Бадынокъуэ)(Pşı Badınokoe-Пщыбaдынокъуэ // Şebatınıkoe-Щэбатыныкъуэ) karakterinin efsanede parladığı paragraftır. Toplum düşünce tarzı değiştikçe, etiği de değişiyor. Nart efsanesi, bir mit efsanesi, bir dünya görüşü sistemi olarak kabul edilir. Eski mit motifleri taş devrinde başlamışsa da, akılda kalan, yüreklerde yer tutmuş düşünceler, onları onbin yıl boyunca bölük - pörçük kullanan insanlar tarafından, günün birinde, bir halkın lisanıyla şiir ve rivayet olarak ortaya konur. Söz ve makam şarkıya bürünür, wuig (удж) eşliğinde Ceug (Джэгу-tanrıya yakarış şöleni) yapılır, nesilden nesile geçer. Adıge destanında mit motifi çokça bulunur. Herşeyden önce, başlangıçta Nartların yaşadığına, Adıgelerin de onlardan türediklerine inanılır. Başka bir ifadeyle, Nartlar eski insanlarla eş tutulur. “Mit çağı”, “kahramanlar dönemi” diye adlandırılan, dünyanın, gökyüzü ve yeryüzünün oluştuğu dönem Nartlara bağlanır. İnsanoğlunun sahip olduğu birçok iyi şeyi de getirenler Nartlar olmuştur (ateş, darı tohumu, üzüm, altın flüt, vb.). Doğa olaylarını idare etmek (iklim, fırtına, kuraklık, sis), güneşin hareketini düzenlemek, canlıların kendi dillerini anlamalarını sağlamak, bir dünyadan diğerine gitmek, eshatoloji (dünyanın yıkılışı ve Nartların yok oluşu) gibi hususlar mit işareti olarak efsanelerde yer almakta, bu da, Adıgelerin ne denli eski bir halk olduğunun kanıtı olmaktadır. Asırlar boyunca rivayet olarak süregelen destanlarda başka şeyler de görülür. Nartların “dini” mecusidir. Güneşe değer verirler,  kahin(мэгъу)e, animizme de inananlara rastlanır.  Destan açıkça ortaya koyuyor ki, mecusilik, daha doğru bir ifadeyle, politeizm (çok tanrılık) dönemi, toplum kültürünün başlangıcı ve temeli olmuş, akılcılığa önemli renkler katmıştır. “Mecusi ahlakı” (paganizm kültürü) denilerek (tek tanrılı dine katı bir şekilde bağlanmadan) ırkın damgası olan bu olağanüstü ahlak anlayışına bugün geri dönülmesinin nedeni bu olsa gerek. Adıge mitolojisindeki tanrıların çoğunu destanlarda görmek mümkündür. Tapınağın en tepesinde dünyayı yaratan Büyük Tanrı(Тхьэшхуэ) vardır. Hiddeti büyük tanrılar içerisinde, yaşamı elinde tutan Can Tanrısı (Псэтхьэ) ile gökgürültüsü tanrısı (Шыблэ) yer alır. Sanatkarların tanrıları arasında en tanınmış olanları ekin ve bereket tanrısı (Тхьэгъэлэдж) ile, demircilerin tanrısı (Лъэпщ)dır. Bunları avcıların tanrısı (Мэзытхьэ), küçükbaş hayvanı tanrısı (Амыщ) ve büyükbaş hayvan tanrısı (Ахын) takip eder. Adıge mitolojisinde, görevleri isimlerinden de anlaşılan birçok tanrıça da bulunur: Irmak Tanrıçası (Псыхъуэ-гуащэ), Deniz Tanrıçası (Хы-гуащэ), Bostan Tanrıçası (Хадэ-гуащэ), Ağaç Tanrıçası (Жыг-гуащэ) vb. Tanrılar kendi yetkilerini aşmazlar. Nartlar, tanrılardan fazla çekinmezler, korkmazlar, hatta karşı koydukları zamanlar da olur. Ancak araları genellikle iyidir; Nartlar tanrıların kuludur, denemez. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Nartlar savaşçıdır. Ancak onların  çalışma hayatları da vardır - avlanırlar, ekin ekerler, demir işlerler, düğün yaparlar ve içki partilerine katılırlar. Toplumun beğendiği nitelikleri de vardır Nartların: sert mizaçlı, savaşçı ve iyi niyetlidirler; kendilerine de değer verirler. Verdikleri sözde durmak, yurtlarını korumak için canlarını, hayatlarını feda etmekten kaçınmazlar. Nartların çekişme içinde oldukları birkaç şey var. Herşeyden önce, kötünün temsilcisi olan mit haydutlarına karşı mücadele verirler - devlerle, ejderhalarla, cadılarla. Devler Nartların ateşini, malını, götürür; kadınlarını esir alır. Ejderha sularını keser. Yemınej (Емынэжь) darı tohumunu çalar. Cadılar zarar verir. İkincisi, Nartlar düşmanları Kint’lerle savaşırlar. Üçüncüsü, kendi içlerinden çıkan Nart haydutlarına da düşmandırlar. Görüldüğü üzere, burada hem doğayla, hem de insanla ilişkili olaylar vardır. Nart efsaneleri parçalar halindedir; her bir Nart kahramanının kendine ait ayrı rivayetleri bulunur. Örneğin, Sosrıkoe (Сосрыкъуэ) rivayetleri, Bedinokoe (Бэдынокъуэ) rivayetleri ayrı ayrıdır. Her bir parçada bir Nartın tüm yaşantısı aydınlatılır: doğumu, büyümesi, at edinmesi, evlenmesi, kahramanlıkları, ölümü, vb. Rivayet ve müzikle donatılmış olan Adıge destanı bulunanlar arasında Sosrıkoe (Сосрыкъуэ), Bedınokue (Бэдынокъуэ), Batrez (Батрэз), Aşemez (Ашэмэз) vb. sayılabilir. Bir Nartın anlatıldığı bölümlerde başka Nartlar da bulunabilir. Örnek olarak, birçok bölümde Seteney (Сэтэней) ve Sosrıkoe (Сосрыкъуэ) birlikte yer alırlar. Mitle birlikte, destanda da tarihe ilişkin birçok husus yer alır. Bunlar, tarihi doğrulayacak bir belgeler olmasa da, halkın tarihini yansıtır. Daha doğru bir ifade ile söylemek gerekirse, destanlar, insanlığın ve akılcılığın gelişiminin tarihidir. Ya öldürür ya da ölür; Nartın rahat bir günü yoktur sözü kahramanların dünya görüşüdür, yaşam biçimidir, çalışma tarzıdır. Nartlar ölüme yaklaştıklarında tanrılardan haber gelir: değer verilerek kısa bir ömür mü yaşamak istersiniz yoksa itibarsız uzun bir yaşam sürmeyi mi tercih edersiniz? İsteği de kabul olunur. Kısa ömürlü de olsa itibarlı yaşamayı tercih ettikleri, bu yüzden de Nartların yok oldukları rivayetlerde anlatılır. Adıge halkı da, yüz elli yıl önce yaşam savaşı verirken aynı şeyi mi tercih etti acaba? Bilim insanlarının söylediği gibi, insanlar, mitleri açıklığa kavuşturduklarını zannetseler de, esasen, mitler insanoğlunun hareket tarzını belirler. Mitolojinin esas amacı, kainatı (dünya, gökyüzü, insan ilişkileri) daha uyumlu hale sokmaktır. Bunun gereğini yerine getirmek her halk mitolojisinin en önemli görevidir. Adıge mitolojisindeki en önemli gelişme, hitonizmin (hazcılık) terkedilerek kahramanlığa geçilmiş olmasıdır. Bu durum, toplumun geçirdiği yolculuğu, onun dünya görüşündeki zenginliği, kazanmak için verdiği mücadeleleri, sahip olduğu aklı, kurnazlığı ve şiddeti açıklar. Bugün üzülerek görüyoruz ki, Adıge halkı “Nartların” birçok gizeminden uzak kalmıştır. Destanın ortaokullarda, üniversitelerde ve ailelerde öğrenilmesi için daha fazla duyarlı olunması gerekirdi. “Nartları” öğrenmenin en azından üç konuda yararı vardır: destanın dilini ‘okuyabilen’ kişi kuşkusuz Adıgebzeyi de biliyor; soyumuzun, tarihimizin, dilimizin ve akılcılığımızın birçok sırrını koruyan “Nartlar”dır; bu nedenle, kendimizi tanımak (nereden geliyor, nereye gidiyoruz?), bugünümüzü iyi yaşamak, yarınımızı da iyileştirmek için destanlar önemli araçlardır. Toplumların ve devletlerin şapka kapmaca oynadıkları 21. yüzyılda, Kahıpş (Къэхьыпщ)(*)  ganimetlerinden bizi mahrum etmesin…   (*)Kahıpş: Adıge Tapınağındaki şans tanrısı   Paştı  Madine Dil Bilimleri Doktoru  Çeviri: Muvaffak Temel Not: Yazıyı  hazırlarken Mıjey Mihail’in çalışmalarından yararlanılmıştır.   *****   Нартхэр Щэху  защIэу зэщIэблами, «нарт» псалъэр адыгэ  культурэм и дамыгъэ курыхщ. «Хэт хъуну нартхэр?», «Езы псалъэм (нарт, нат), лIыхъужь нэхъыщхьэхэм я цIэхэм къарыкIыр сыт?», «Эпосыр дэнэ къыщежьа?», «Хэт ар зейр?». Мы упщIэхэм нобэр къыздэсым ягъуэтакъым щIэныгъэлI псори зэувэлIэн жэуап. Ауэ абы щхьэкIэ нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ я хъыжьагъымрэ дахагъымрэ кIуасэкъым, я къарур ужьыхкъым. Адыгэм  ещхьу, нарт хъыбархэр яIэщ нэгъуэщI лъэпкъхэми: абхъазым, абазэм, убыхым, осетиным, къэрэшейм, балъкъэрым, шэшэным, ингушым, куржым ящыщу сонэм (сванхэм), рачэм, хевсурым. Лъэпкъ псоми нарт хъыбархэр зэхуэдэу щызекIуэркъым. Адыгэм, абазэм, абхъазым, осетиным я нарт хъыбархэр нэхъ бжьыфIэщ, нэхъ гъэпсыкIэ дахэ, нэгъэса яIэщ. Мыбы я эпосым къыхэщ нартхэр нэхъыбэу фIыщIакIуэщ. Эпосым хэт сюжетхэр, мотивхэр, образхэр, лIыхъужьыцIэхэр кавказ лъэпкъхэм я IуэрыIуатэм куэдкIэ щызэтохуэр. Ауэ абы къыдэкIуэу дэтхэнэ зы лъэпкъ версиеми езым и шыфэлIыфэ иIэжщ. Адыгэ нарт эпосым пасэрей нэщэнэу сыт бгъэдэлъ жэуэ ущIэупщIэмэ, текстхэр хъыбар къудей мыхъуу, усэу, ижьырей макъамэхэр ящIэту къызэрыкIуэр, «нарт» псалъэм епха пасэрей къафэжьхэр, пшыналъэжьхэр зэрыхэтыр жыIэпхъэщ. Нарт  эпосым икъукIэ лъэхъэнэшхуэ къеубыд  – лIакъуэ псэукIэм къыщегъэжьауэ феодализмэм щыщIэкIыжу. Абы къыхощ тхыдэ лъэхъэнэу, жылагъуэ гъэпсыкIэу зыбжанэм – мывэ лъэхъэнэм,  гъущI лъэхъэнэм, матриархатым, патриархат-лIакъуэ псэукIэм, зауэлI демократием – я лъэужьхэр. Эпосым  и гугъу щащIкIэ, абы «гъэсэпэтхыдэу» хэлъым щытепсэлъыхь куэдрэ урохьэлIэ. Ауэ, и пэжыпIэкIэ уеплъмэ, нарт образ нэхъыщхьэхэм (Сосрыкъуэ, Сэтэней, н.) я зекIуэкIэ, псэлъэкIэ, зыщIыкIэ гуэрхэр нобэрей щэнхабзэм щапхъэу къигъэувхэм техуэкъым. Ари гурыIуэгъуэщ: «миф лъэхъэнэм» къилъхуа лIыхъужьхэр илъэс мин бжыгъэкIэ иужь зызыужьа этикэм, моралым тету дауэ зекIуэн? Миф лIыхъужьыгъэм и идеологием я нэхъ уасэшхуэ зиIэу къегъэув къарур, зэуэныр, къэхь-къэшхыр: жылагъуэм и псэр зыпэлъыта мафIэр, ху жылэр, дыщэ бжьамийр къэпхьыжыным, бжыкI щыхэпса щIыналъэр къэпхъумэным, бзылъхугъэм я нэхъ дахэр къыдэпхыным сыт хуэдэ Iэмалри епхьэлIэнщ. Ауэ зи игъуэ къэса жылагъуэ псэукIэщIэм, лъэхъэнэщIэм лIыхъужьым «хелъхьэ» езым зэригъэпэщ, ипсыхь, и фейдэ зыхэлъ хьэл-щэнри: «СыешхакуIэ-ефакIуэкъым, сылэгъунакIуэ щауэкъым, сыхьэхугъуэ бэщIкъым, сыябгэщIыхьэхущ, сыхьэхуншэ шущ, нарт щауэгъу солъыхъуэ», «Ем сырилъыхъуакIуэ, фIым сыриIэщIакIуэ» – мыхэр, зэрытщIэжщи, феодализмэм и лъэхъэнэм «къыздихьа» Бэдынокъуэ (Пщыбадынокъуэ // Щэбатыныкъо) и образыр эпосым къызэрыхэлыдыкI едзыгъуэщ.   ПыIэзэфIэхьыр зи нэрыгъ жылагъуэ гупсысэкIэм зиужьыху и этикэми зеужь. Нарт  эпосыр миф эпосу – зы дуней  еплъыкIэ системэу – ялъытэ. Миф  мотив нэхъыщхьэхэр мывэ лъэхъэнэм къежьами, абы ящыщ гукъинэжыр, гущIагъщIэлъ  гупсысэхэр пычыгъуэ-пычыгъуэу илъэс мин пщIы бжыгъэкIэ зезыхьа пасэрей цIыхум зы лъэхъэнэ гуэрым зы лъэпкъыбзэкIэ ахэр усэрэ хъыбару зэрегъэпэщ. Псалъэмрэ макъамэмрэ уэрэдыпкъым зэрогъэзагъэ, абы уджыр щIэтыжу Джэгур (пасэрей тхьэлъэIу дауэдапщэр) къращIэкI, щIэблэ-щIэблэу зэIэпах. Адыгэ эпосым миф мотив и куэдщ. Псом япэу, лъэпкъым къелъытэ нартхэр ипэжыпIэкIэ  псэуарэ адыгэр абы къатехъукIыжауэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, нартхэр япэрей цIыхум хуегъадэ. «Миф лъэхъэнэкIэ», «лIыхъужь зэманкIэ» зэджэу дунейр, уафэр, щIылъэр  щаухуар нартхэм епхащ. ЦIыху цIыкIум фIыгъуэу яIэ куэдыр къахуэзыхьари нартхэращ (мафIэр, ху жылэр, санэр, дыщэ бжьамийр, н.). Дунейр зегъэкIуэныр (уэфI, уае, уэгъу, пшагъуэ щIыныр), дыгъэр къэзэтегъэувыIэныр, псэущхьэхэм я бзэ къагурыIуэныр, зы дунейм икIыу адрейм кIуэныр, эсхатологие мотивхэр (дуней къутэжыгъуэр, нартхэ я кIуэдыжыгъуэр) – а псор миф нэщэнэу эпосым бгъэдэлъщ, икIи абыкIэ адыгэр зэрылъэпкъыжьым щыхьэт тохъуэ. ЛIэщIыгъуэ  куэдым IуэрыIуэтэжу къыпхырыкIа эпосым хыболъагъуэ нэгъуэщI куэди. Нартхэр «я динкIэ» мажусийщ. Абыхэм дыгъэр ягъэлъапIэ, мэгъури анимизмри ядыболъагъу. Эпосым нэрылъагъу ещI мажусиигъэм, нэхъ тэрэзу жыпIэмэ, политеизмэм (тхьэбэ диным) и лъэхъэнэр лъэпкъ культурэм и къежьапIэу, и лъабжьэу зэрыщытыр, менталитетым и плъыфэ нэхъыщхьэхэр къызэрыщIигъауэр. Арагъэнщ «мажусий щIэнхабзэ» («языческая культура») жаIэу (тхьэзакъуэ диным пхъашэу пэщIамыгъэувэу) а псалъэ зэпхар зи дамыгъэ лъэпкъ щIэиным, щIэнхабзэ Iыхьэ телъыджэм нобэ зыщIыхуагъэзэжыр. Адыгэ мифологием и тхьэхэм я нэхъыбэр эпосым щыболъагъу. Пантеоным и щхьэ дыдэм тетыр дунейр къэзыгъэщIа Тхьэшхуэращ. Зи гуащIэр ин тхьэхэм ящыщщ псэхэр зи IэмыщIэ илъ Псатхьэ, уафэгъуагъуэм и тхьэ Щыблэ. IэщIагъэхэм я тхьэу нэхъ цIэрыIуэщ мэкъумэшым, бэвыгъэм и тхьэ Тхьэгъэлэдж, гъукIэм я тхьэ Лъэпщ сымэ. Абыхэм якIэлъокIуэ щакIуэхэм я тхьэ Мэзытхьэ, Iэщ цIыкIум я тхьэ Амыщ, Iэщышхуэм я тхьэ Ахын. Абыхэм къинэмыщIа адыгэ мифологием хэтщ тхьэгуащэ куэд, я къалэныр я цIэхэм къаIуатэу: Псыхъуэ-гуащэ, Хы-гуащэ, Хадэ-гуащэ, Жыг-гуащэ, н. Тхьэхэр я къалэным фIэкIкъым. Нартхэр тхьэхэм щIагъуэ яфIэлIыкIыркъым, ящышынэркъым, щапэщIэувэ къохъу. Ауэ инэхъыбэм ахэр зэхуэфIщ, нартхэр тхьэхэм яхуопщылI жыпIэ мыхъуу. ИщхьэкIэ  зэрыжытIащи, нартхэр зауэлIщ. Ауэ  ахэр мамыр IэнатIэми пэрытщ – мэщакIуэ, гъавэ (мэш) ящIэ, мэгъукIэ, джэгу, санэхуафэ ящI. Нартхэм яхэлъщ лъэпкъым нэхъ фIэдахэ хабзэхэр: ахэр хахуэщ, фIыщIакIуэщ, хьэлэлщ, я щхьэ фIыуэ ялъагъуж, пщIэ хуащIыж. Я псалъэ ягъэпэжын, я хэку яхъумэн папщIэ я псэ, я гъащIэ еблэжынукъым. Нартхэ  ныкъуэкъуэгъуу яIэр зыбжанэ мэхъу. Псом япэу ахэр япэщIэтщ ем и телъхьэу миф бзаджащIэхэм – иныжьхэм, благъуэхэм, удхэм. Иныжьхэм яхь нартхэм я  мафIэр, я Iэщыр, я бзылъхугъэхэр гъэру  яху. Благъуэм псыр IуещIэ. Емынэжь ху жылэр ехь. Уд сытхэм зэран ящIэ. ЕтIуанэу, нартхэр йозауэ нарт хэкум и бий чынтхэм. Ещанэу, нартхэм я бийщ езы нартхэм къахэкIа бзаджащIэхэр. Зэрытлъагъущи, мыбы хэлъщ дуней (щIыуэпс) Iуэхуи социаль Iуэхуи. Нарт  хъыбархэр цикл-циклу егуэш, зы нарт лIыхъужь къэс хъыбар щхьэхуэхэр къещIэкIауэ къокIуэ. Псалъэм папщIэ, Сосрыкъуэ и хъыбархэр, Бэдынокъуэ и хъыбархэр щхьэхуэ-щхьэхуэу зэхокI. Апхуэдэ цикл къэс нахуэ щохъу а нартым и гъащIэ псор: къызэралъхуар, зэрапIар, шы къызэригъуэтар, фыз къызэришар, лIыхъужьыгъэу зэрихьар, зэрылIэжар, къ. Хъыбаррэ пшыналъэрэкIэ зэгъэпэща цикл зиIэу адыгэ эпосым хэтхэм ящыщщ Сосрыкъуэ, Бэдынокъуэ, Батрэз, Ашэмэз, н. Зы нартым и циклым къыхохьэ нэгъуэщI нартхэри. Къапщтэмэ, цикл куэдым яхэтщ Сэтэней, Сосрыкъуэ сымэ. Мифым къыдэкIуэу, эпосым тхыдэм щыщ куэди кIэрыпщIащ. Ар лъэпкъым и тхыдэщ, тхыдэр ирибгъэпэжыну документу щымыт пэтми. Нэхъ тэрэзу жыпIэмэ, эпосыр лъэпкъыпсэм, менталитетэм зэрызиужьам и тхыдэщ. Е улIын, е улIэн; Нартым махуэ тхъэгъуэ игъуэтыркъым зытражыIыхьар лIыхъужь дуней еплъыкIэщ, псэукIэщ, лIэжыкIэщ. Нартхэ я кIуэдыжыгъуэр къыщыскIэ, тхьэхэм къыхуаIуэху: гъащIэ кIэщIрэ щIыхь фиIэу фыпсэумэ нэхъыфI, хьэмэрэ лIыгъэншэу куэд къэвгъащIэмэ нэхъ къыхэфхрэ? ЗыщIэлъэIуари къыхуащIэ. ГъащIэ мащIэми, пщIэ яIэу нэхъ яфIэфIти, нартхэр зытекIуэдэжар арауэ хъыбарым жеIэ. Езы адыгэ лъэпкъыр илъэсищэрэ щэныкъуэрэкIэ узэIэбэкIыжмэ псэзэпылъхьэпIэ щихуам, хэдэн щыхъум армырауэ пIэрэ къыхихар? ЩIэныгъэлIхэм зэрыжаIэу, цIыхум мифыр иубзыху игугъэж щхьэкIэ, мифым цIыхур зэрызекIуэну щIыкIэр еубзыху. Мифологием и купщIэ нэхъыщхьэр космосыр (дунейр, щIыуэпсыр, цIыхухэм я зэхущытыкIэр) нэхъ зэкIу щIыныращ. А къалэныр гъэзэщIа зэрыхъу Iэмалхэр щэн нэхъыщхьэ хуохъу дэтхэнэ зы лъэпкъ мифологиеми. Адыгэ мифологием и зыужьыкIэ нэхъыщхьэри хтонизмэм икIыу лIыхъужьыгъэм хуэкIуэныращ. Абы къеIуатэ лъэпкъым къикIуа гъуэгуанэр, абы и дуней еплъыкIэр псыхьа зэрыхъуар,  текIуэныгъэ Iэмалу къихутахэр, акъылыфIагъэу, Iущыгъэу, гуащIэу хэлъыр. Адыгэ лъэпкъыр, ди жагъуэ зэрыхъущи, нобэ «Нартхэм»  я щэху куэдым пэIэщIэ хъуащ. Эпосыр джыным гулъытэ нэхъыбэ хуэфащэт, ар курыт еджапIэрами, университетырами, унагъуэрами. «Нартхэр» джыным я нэхъ мащIэу IуэхугъуищкIэ  ди фейдэ хэлъщ: эпосым и бзэм «къеджэфым», шэч хэмылъу, адыгэбзэри ещIэ; ди этногенезым, тхыдэм, бзэщIэныгъэм, менталитетым я щэху куэдыр зыхъумэр «Нартхэращ»; абы къыхэкIыуи, эпосыр ди щхьэ зэрыдджыжын (дэнэ дыкъикIрэ? дэнэ дыкIуэрэ?), ди нобэр зэрызэдгъэзэхуэн, ди пщэдейр зэрыдубзыхун Iэмал нэхъыщхьэхэм ящыщщ. Лъэпкъхэмрэ къэралыгъуэхэмрэ пыIэзэфIэхь щыджэгу ХХI-нэ лIэщIыгъуэм Къэхьыпщ1 и къуентхъым дэри дыхыремын...   Пащты Мадинэ, Филологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат    Тхыгъэр щыдгъэхьэзырым Мыжей Михаил и лэжьыгъэхэр гъэдгъэсэбэпащ.