ÇERKESÇE FİİLLERE GİRİŞ

Daha önceki derslerimizde, konum belirteçleri adını verdiğimiz eklerin sonuna, durum bildiren eklerle, kök halindeki bazı fiilleri ekleyerek statik ve dinamik fiiller oluşturmuştuk. Söz konusu ekler Çerkesçede her zaman en fazla karşılaşacağımız eklerdendir. Anlaşılması gereken konu; bu ekler ön ek olarak kullanıldıklarında kelimeye kattıkları anlamlar hep aynıdır. Bu dersimizde ise, fiiller konusuna giriş yapacağız. Çerkesçede fiiller konusunu çözmek, Çerkesçe gramerin çok ama çok önemli bir kısmını çözmektir. Fiillerin karmaşık bir yapısı olduğunu lütfen düşünmeyiniz. Aksine Çerkesçede bütün konular gibi fiiller de son derece kurallıdır. Yaşamın her anı, önceden belirlenmiş katı kurallara bağlı bir milletin dilinin kuralsız olması düşünülemez. Ancak iyi anlaşılması gereken şudur; Türkçede 3-5 kelimeyle anlatılabilecek bir cümleyi  Çerkesçede sadece bir fiille anlatmak mümkün olabilmektedir. Belki bizleri zorlayacak olan budur. Ancak bu karışıklığın önüne geçmek için, çokça açıklayıcı bilgiler vererek konuyu işlemek istiyorum. Dolayısıyla biraz gevezelik yapmak zorunda kalıyorum. İngilizce bilenler bilirler ki, İngilizcede hiçbir fiile hiç bir şahıs eki gelmez. Yani cümlenin yüklemine bakarak, cümlede yapılan işi kimin yaptığını (özneyi) yapılan bu işten kimin etkilendiğini (cümlenin nesnesini) veya yapılan eylemin kime, kim için, nasıl yapıldığını (tümleç) anlamanız mümkün değildir. he has sent you to me.= o seni bana gönderdi. Cümlesinde sent= göndermek fiili  şahıs eki almadığı için, yollama işini yapan özneyi ayrı bir kelime olarak (I=ben) cümlede kullanmak zorunda kalırsınız. Tabiki cümlenin nesnesi olan you (sen) ve tümleci olan me (bana) de cümlede ayrı olarak belirtilmek zorundadır. Türkçede ise  bir cümlenin yüklemine bakarak, yapılan işi kimin yaptığını (özne) anlayabilirsiniz. Ancak yapılan işten etkilenen nesneyi veya işin kim için, kime, nasıl yapıldığı (tümleç) hakkında yükleme bakarak bir fikir edinemezsiniz. SENİ BANA YOLLADI cümlesinde özne olan kişi (o) cümlede bulunmamasına rağmen yüklemdeki şahıs ekinden dolayı öznenin o olduğunu (gizli özne) anlayabiliriz. Ancak “Seni” ve “bana” kelimelerini cümlede ayrı kelimeler olarak kullanmak zorundasınız. Çerkesçede ise durum Türkçedekinden bir kaç basamak daha ileridir. Çerkesçede cümlenin yüklemi olan kelimeye bakarak,- eğer varsa- cümlenin öznesini, nesnesini, eylemin kim için, kime, nasıl yapıldığını (tümleç) bazen net olarak anlamak bazen de bir fikir edinmek mümkün olabilmektedir. укъысхуигъэк1уащ= o seni bana yolladı. Cümlesinde o, seni, bana kelimelerinin hiç birini ayrı kelimeler olarak kullanmadan tamamen ğeqon=göndermek fiiline eklenen şahıs ekleriyle ifade edebiliriz. İşte bu konu Çerkesçenin en belirgin özelliğidir. Çerkesçede hem özne, hem nesne, hem de tümleç şahıs ekleri ile önceki derslerde anlatılan KONUM BELİRTEÇLERİ ile ilerde anlatılacak olan başka tümleç ekleri FİİL KÖKÜNÜN ÖNÜNE eklenir. İlginçtir ama Çerkescenin en belirgin diğer bir özelliği de fiilin sonuna gelen eklerdir. Türkçede ve İngilizcede olduğu gibi zaman ekleri fiilin sonuna (şimdiki zaman hariç) eklenmektedir. Ancak ilerde anlatılacağı üzere, yapabilirlik, gereklilik gibi kip ekleri, olumsuzluk, olumluluk, soru gibi çekim ekleri hatta edat, bağlaç ekleri bile fiilin sonuna eklenir. Fiillere eklenen ön ekleri, son ekleri bu eklerin görevlerini, fiile kattıkları anlamları, eklemlenme sıralarını vb. öğrenmek, neredeyse dil bilgisini öğrenmektir. İleriki derslerimizde bu konuları net olarak anlayabilmek için fiilleri iyi tanımak gerekir. Yukarıda bahsettiğim gibi, Çerkesçede fiiller konusu, belki diğer tüm dillere kıyasla çok daha önemlidir. Konuyu iyi anlayabilmek için öncelikle fiilleri ÇEŞİTLİ AÇILARDAN sınıflandırmaya tabi tutacağız. NESNELERİNE GÖRE FİİLLER 1- GEÇİŞSİZ FİİLLER; nesne alamayan fiillerdir. uyumak, koşmak, çalışmak gibi fiillerdir. Yüklemi geçişsiz fiil olan bir cümlede nesne bulunmaz. (ama Çerkesçede bu tip fiillerde –çok ilginçtir ki- nesne bulunur. ) 2. GEÇİŞLİ FİİLLER: Nesne alabilen fiillerdir. Ben elma yedim. cümlesinin yüklemi olan fiil "yemek"tir. Nesnesi ise elmadır. Yemek fiili geçişli bir fiildir. Ancak yedim kelimesine bakarak cümlede bir nesne olduğunu anlayamazsınız. Çünkü herhangi bir nesne eki yoktur. Özneyi anlayabilirsiniz. Çünkü sondaki "m" harfi özneyi bildiren şahıs ekidir.  Aynı şekilde, görmek, beklemek, sevmek gibi bir nesneyi etkileyen fiiller Türkçede geçişlidir. İşte Çerkesçede böylesi bir fiilin nesnesinin hangi şahıs olduğu net olarak bellidir. Çerkesçede bu  tür fiillerde nesneyi refere eden bir ek mutlaka vardır. (ben, sen, o, biz, siz, onlar) 3. OLDURGAN FİİLLER: Geçişsiz fiillerin ek alarak geçişli hale geçmiş durumudur. Şimdilik detaylandırılmayacaktır. Geçişli fiillerden bir farkı yoktur. 4.ETTİRGEN FİİLLER: Geçişli fiillerin ek alarak geçişlilik derecesi artırılmış halidir. Şimdilik detaylandırılmayacaktır. TÜMLEÇLERİNE GÖRE FİİLLER Madem ki Çerkesçede fiiller tümleç eki alabilmektedir. O halde fiilleri tümlecine göre incelemek son derece elzemdir. BULUNMA FİİLERİ (vektörel olmayan fiiller) Bazı eylemler bir yere, bir kişiye, veya bir objeye yönelemezler. Mesela uyumak, kaşımak, içmek fiili bir objeye veya yere veya kişiye yönelemez.  Bu durumdaki fiilleri BULUNMA fiilleri olarak adlandıracağız. Çerkesçede bu tür fiiller olayın gerçekleştiği YER eki (şı) alırlar. (şı ekinin diğerlerinden farklı özel bir ek olduğunu belirtmiştim. İşte şı eki sadece burada kullanılır) (Zaten bu tip fiiller bir yere yönelemedikleri için konum belirteçlerinden herhangi birini normal anlamları içerisinde alamazlar. Eğer bu eklerden birini alırsa anlam değişime uğrayarak vektörel hale gelir. Bu durumda mutlaka fiilin sonuna da başka ekler eklenir.) YÖNELME FİİLLERİ: (vektörel fiil) Bir yere, bir kişiye, bir objeye yönelebilen fiillerdir. (Bir yere) bakmak, (bir kişiye) vermek,  (bir şeye) vurmak gibi. Çerkesçede son derece yüksek oranlı fiil çeşididir. AYRILMA FİİLLERİ: (vektörel fiil) Bir yerDEN ayrılma veya ayırma anlamındaki fiillerdir. Çerkesçede son derece az bulunur. Sayılı birkaç fiildir. Tümlecine göre fiiller bazen, çeşitli ekler alarak gruplar arasında geçiş yapabilirler. Bulunma fiili, ek alarak yönelme fiiline dönüşebilir. Yönelme fiili ek alarak ayrılma fiiline dönüşebilir…. ÖZNELERİNE GÖRE FİİLLER Türkçede öznelerine göre fiilleri, etken, edilgen,dönüşlü, işteş şeklinde sınıflandırıyoruz. Çerkesçede ise bu tip fiiller tabiki kullanılmaktadır. Ancak nesne ve tümleçlerine göre fiillerde olduğu gibi fiilleri bu şekilde gruplamaya gerek yoktur. Zamanla bu konu anlaşılacaktır. Bu yazımızda giriş mahiyetinde fiillerin özelliklerini tanımış olduk. Sonraki yazılarımızda daha detaylı işlemeye başlayacağız… SAYGILAR ABAZE Salim KABLAN