DURUM VE KONUM BELİRTEÇLERİ

Masanın üstünde bardak duruyorsa Türkçede bunu “masanın üstünde bardak duruyor” şeklinde ifade etmezsiniz. “masada bardak var” dersiniz. Bu iki cümle arasında bir fark yok gibi görünse de aslında dil bilgisi açısından bakınca ciddi farklar olduğu görülür. 1-     Bardak masanın neresindedir? Altında mı?  ,üstünde mi? Önünde mi? Vs…. 2-     Bardağın masada duruş şekli nedir?. Dik mi? Yoksa yatay mı?   Eğer Çerkesce konuşuyorsanız, bu iki sorunun cevabını da cümlenizde(aslında kelimenizde) belirtmek zorundasınız.   Konum bildiren ön ekler:   Yukarıdaki örnekte masanın üzerinde mi? Altında mı? Diye sormuş ve bu sorunun cevabının Türkçe cümlede bulunmadığına dikkat çekmiştik. İşte Çerkesçede bir yerde bir şey varsa o şeyin nerede olduğunu net olarak söylemek zorundasınız. Bunu 10 adet konum bildiren ön ekler sayesinde yaparız. İnceleyelim. и =iç, те=üzeri щIэ=altı дэ= arası къуэ=arkası хэ=araları,içi (su toprak insan topluluğu gibi içine nufuz edilebilecek şeylerin içi) гуэ=yanı Iу= önü пы=ucu щы=belirli bir yer(diğer eklerden biraz daha farklı özel bir ektir. Yeri gelince ayrıca anlatılacaktır.)   Durum bildiren son ekler: Yukarıdaki örnekte ikinci sorumuz bardağın masanın üzerindeki duruş pozisyonunun cümlede olup olmadığı idi. İşte Adig’abzede bu durumu da cümlenizde belirtmek zorundasınız. İnceleyelim.   лъ =yatay pozisyonda т =dik pozisyonda с =oturur pozisyonda   Yukarıdaki konum ekleriyle durum eklerini birbirleriyle çaprazlayarak 10x3=30 Adet kelime üretilir ve her bir kelime anlamlıdır. Her bir kelimeyi de Türkçeye “durmakta”  “bulunmakta” diye çevirebiliriz. Örneklerle somutlaştıralım. KONUM ÖN EKLERİ                                     DURUM SON EKLERİ и     = iç,                                                                 Т = Dik те    = üzeri щlэ   = altı дэ    = arası къуэ = arkası xe    = araları,içi                                                     ЛЪ = yatay гуэ  = yanı lу    = önü пы  = ucu щы = belirli bir yer                                               С = otorurur pozisyon Yukarıda ilk sütundaki konum ön eklerinin her birinden, ikinci sütundaki durum son eklerinin her birine bir çizgi çekerek birleştirirsek 10x3=30 tane kelime türetmiş  oluruz. oluşan kelimelerin bir kısmını inceleyelim. yi-t=yit kelimesi bir şeyin içinde bir başka şeyin dik olarak bulunduğunu anlatır. yis=bir şeyin içinde bir başka şeyin (oturduğuna göre canlı olmalı) oturduğunu anlatır. xel'= bir şeyin içinde (su gibi, toprak gibi, insan topluluğu gibi bir şeylerin içi) başka bir şeyin yatar pozisyonda bulunduğunu anlatır. pıt= bir şeyin uç kısmında bir başka şeyin dik konumda olduğunu anlatır. oluşturulabilecek kelimelerin tamamını bulmak ve anlamlandırmak size ait. Bir açıklama yapmak gerekir ki, hangi varlıklar için hangi konum eklerinin kullanılacağı, hangi pozisyonlar için hangi durum eklerinin kullanılacağı konusunda bazen yanlışlıklar yapılabilir. Mesela "ağaçta elma var"cümlesini Çerkesçe ifade etmek istediğimizde bu 30 kelimeden hangisini kullanacağız? Ağacın üzerinde (te) mi, dalların içinde (xe)mi, yoksa dalların ucunda (pı) mı kullanacağız? Hiç Çerkesçe bilmeyen bir kişinin bu karmaşayı yaşaması kadar doğal bir şey olamaz. İşte bu noktada Çerkesçe düşünme konusu devreye girer ki. Bu zamanla oluşabilecek bir öğrenmedir. Sorduğumuz sorular cevapsız kalmasın: Té;  konum ön eki, ağaç gibi şeylerin üzeri için değil, masa, sehpa, kitap vb. gibi bir yüzeye sahip nesnelerin üzerini refere eder. Elmanın üzerinde böcek varsa bunu belirtmek için te kullanılabilir. Ancak ağacın üzerini refere edemez. Kısacası té ekini kullanabilmek için matematiksel anlamda düzlemsel alanı olan, bir varlık olması gerekir. Дэ   konum ön eki ise iki varlığın arasını refere eder. Cümlenin içinde varlıkların anılmasına gerek yoktur. Ayrıca yerleşim yerleri içini de refere eder. Köydeyim diyeceğinizde det, köyde ikamet ediyorum diyeceğinizde des kullanılır. и  konum ön eki kova gibi bardak gibi nesnelerin içini refere eder. хэ konum ön eki su gibi içine nufuz edilebilen varlıkların içini, insan topluluğu gibi, bir çuval elma gibi çoklukların içini refere eder. пы  varlıkların uç tarafını refere eder. шlэ  varlıkların altını refere eder. Evin içi bazı lehçelerde bu ekle refere edilir ki, çatının altı gibi düşünülmüş olabilir. къуэ Bir nesnenin arkasını refere eder. гуэ bir nesnenin hemen yanını refere eder. lу bir nesnenin önünü ifade eder. щы  yukarıda da belirttiğim gibi şı eki diğer eklerden daha farklı kullanım alanı da olan daha özel bir ektir. Her hangi bir konumu refere etmez. Cümlede söylenilen, bilinen, söz konusu olan yeri refere eder. İlerde fiiller konusuna girdiğimizde, geçişsiz fiiller konusunu işlerken bu ekten bolca söz edeceğiz. Ancak şimdilik, durum bildiren eklerin önüne geldiğinde herhangi bir nesnenin herhangi bir konumunu refere etmediğini bilmemiz yeterli olacaktır. щылъын yatar durumda olmak (sondaki ын eki Türkçede "mek" "mak" şeklinde ifade ettiğimiz mastardır.) щытын ayakta duruyor durumda olmak. Щысын oturur durumda olmak.(oturmak eylemi değil) Unutulmaması ve karıştırılmaması gereken önemli bir konu vardır. Sonlarına mastar eki olabilmesi bunların fiil olduğunu gösterir. Ancak Türkçedeki isim cümlelerine benzer bir yapıları vardır. Statik fiildir denilebilir. Bu 30 kelime birer dinamik  fiil değildir. Herhangi bir iş, hareket bildirmezler. Çerkesçe açısından önemlidir. İngilizcede "There are ....." kalıbının tam karşılığıdır. Türkçede "var" kelimesinin karşılığıdır. masada bir elma var= There are an apple on the table = Iэнэм зы мыlэрысэ телъщ. Ha!!! sorunun cevabı mı?  ‘pıt’ ABAZE Salim KABLAN