A.N. Moşin, 29 Mart 1865 tarihli bir gönderisinde ise şunları yazıyor:
“Çerkesleri huzuruna çağıran Türk hükumeti, kesin yerleşmeleri tamamlanana kadar onlara, yetişkinler için ikişer kuruş ve çocuklar için de bir buçuk kuruş vermeyi taahhüt etmiş. Ayrıca 15 kişilik bir aileye de hayvan ve ihtiyaçları olan araç gereç almaları için 850 kuruş vermeyi taahhüt etmiş. Fakat Çarşamba, Terme ve çevresinde kendilerine yer edinir edinmez vaat edilen meblağ giderek azalmaya başlamış ve hiç verilmez olmuş. Kimse artık bir aile için 850 kuruş vermekten bahsetmiyormuş.
Geçim kaynaklarından mahrum oldukları için çoğu kişi Osmanlıyı terk edip eski topraklarına dönmeye karar vermiş.
Olayı öğrenen Samsun Valisi, çatışmaları önlemek ve Çerkesleri sakinleştirmek için bizzat olay yerine gitmiş.
Fakat Osmanlı’nın durumu çok kötü, bu senenin vergileri daha geçen sene toplanmış ve şu an Çerkeslere para yardımı yapmak mümkün gözükmüyor.
Yardım amacıyla çiftçileri bedavaya Çerkeslere verilen tarlaları sürmeye zorlamışlar, bunun sonucu olarak çiftçilerinin memnuniyetsizlikleri artmış, çoğu Hristiyan olduğu için de bu memnuniyetsizlikleri Türkiye’yi terk edip Rusya’ya gitme isteğine dönüşmüş". ( 20 )
N.P. Ignatev, 25 Mayıs 1865’te Asya Departmanı Direktörü’ne yazdığı bir mektupta şunları söylüyor:
“Çerkeslere koyduğumuz Kafkasya’ya dönme yasağına ve hükümetin kaçaklara karşı aldığı güçlü önlemlere rağmen, Türk hükümetine karşı olan hoşnutsuzluk nedeniyle binlerce Çerkes topraklarımıza kaçıyor.
En zavallı, yoksul, aç, vahşi olanlar geri dönüp, dağlarda saklanıp örgütler kuracak ve Kafkasya’yı yeniden savaşa sürükleyecek saldırılara başlayacaklarsa, neden onları bu sürgüne yolladık ki?”. ( 21 )
Çerkeslerin anavatanlarına geri dönme niyetleri ile ilgili olarak Diyarbakır vilayetindeki Rus Konsolosu Yakimanskiy de 1881 yılının Şubat ayında şunları söylemişti:
“Yaklaşık olarak 30 bin aile Diyarbakır ve çevresine yerleştirildi. Açlık, yoksulluk, iklime alışamama, Kürt ve Arap kabileleri ile sonu gelmeyen çatışmalar nedeniyle nüfusları azaldı. Büyük çoğunluğu anavatanlarına geri dönmek istediklerini söylüyor ve bunun için her yolu deniyorlar”. ( 22 )
1872 yılında 8.500 Çerkes aile İstanbul'daki Rus elçisi N.P. İgnatev'a Kafkasya’ya dönmelerine izin verilmesi talebi ile başvurdular. ( 23 )
Fakat Çerkes sürgünlerin yaptıkları bütün taleplere ve başvurulara hep red cevabı verildi. Çarlık Rusyası Hükümeti Çerkes sürgünlerin geri dönmeleri konusunda kesinlikle olumsuz bir tavır aldı.
İstanbul'daki Rus Elçiliğine şu kesin talimat verilmişti:
“Türkiye vatandaşlığını alıp anavatanına geri dönmek isteyen Kafkasya uyruklulara kesinlikle pasaport verilmeyecek, eğer sürgünler bu yasağa rağmen Kafkasya dönecek olurlarsa derhal Rusya’nın iç kısımlarına ve edebiyen sürgün edileceklerdir”. ( 24 )
Osmanlı hükümeti de Çerkes sürgünlerin vatanlarına geri dönmeleri konusunda aynı olumsuz tavır aldı. Çerkeslerin illegal yollarla Kafkasya’ya geçme girişimleri Osmanlı hükümeti tarafından katı bir şekilde bastırıldı.
Kafkasya'ya geri dönüşü organize etmeye çalışan Çerkes grupların liderlerinin yetkililer tarafından tutuklandığı vakalar da mevcuttu.
Örnek olarak, A. Olhina'nın 4 Temmuz 1863 tarihli raporunda, Çarlık ordusunun eski yarbayı Şapsığ Muhammed Şeretlukov'un Varna ve çevresini gezerek anavatana dönmek isteyen Çerkeslerden imza topladığı belirtilmekte. Muhammed Şeretlukov Varna Kaymakamı'nın emri ile tutuklanmıştı.
Raporda şunlar da belirtiliyor: "Şeretlukov niyetini açık açık belli etmiş, geri dönme isteğinin, Türk yetkililere karşı isyan etmek istediğinden değil, kendi halkının sağlıksız iklimden ve başka nedenlerden dolayı öldüğüne şahit olarak daha fazla Türkiye’de kalmak istemediğinden geldiğini söylemiş". ( 25 )
İstanbul'daki Rus elçisi N.P. İgnatev’e olan bir gönderisinde A.N. Moşin, (17 Mayıs 1865) Ardahan bölgesine yerleştirilen 1200 Çerkesin isyan çıkarma tehditi ile kendilerine daha iyi topraklar verilmesini talep ettiklerini söylüyor. Bir kısmı Kafkasya’ya geçme girişiminde bulunmuş; fakat ordu yetkililerinin talimatı ile yolları kesilmiş. ( 26 )
28 Haziran 1865 tarihli başka bir mesajında ise şunları söylüyor A.N. Moşin:
"Size daha önce yazdığım gibi bunlar, Ardahan'a yerleştirilmiş olan ve kendilerine tahsis edilen topraklardan memnun olmayıp Batum üzerinden sınırlarımızı geçmeye çalışan Çerkesler. Konsolosluğun ısrarı üzerine, Emin Paşa önlem alacağına dair söz vermiş ve gerçekten memnun olmayanları Batum’dan Sürmene ve Lazistan kıyı taraflarına sürgün etmiş". ( 27 )
A.N. Moşin’in N.P. Ignatev'a gönderdiği önceki bir raporunda da (29 Mart 1865), bir grup Çerkesin illegal yollardan anavatanlarına dönmeye çalıştıkları söyleniyordu.
“Burada topladığım bilgilere göre, Çerkeslerle dolu, Türk bayraklı 3 tekne Çarşamba ve Terme'den kalkıp bizim kıyılarımıza doğru yönelmiş; fakat denizdeki fırtına gemileri farklı yerlere sürüklemiş. Biri Trabzon’a çok uzak olmayan Sürmene’ye ulaşmış, Çerkesler orada gemiden inmiş, denizciler tutuklanmış ve Trabzon’a getirilmiş. Başka bir tekne Tirebolu kıyılarının yakınlarına çıkmış. 3. tekneye dair herhangi bir bilgi yok.” ( 28 )
Balkanlarda Prizren ve Priştine bölgelerine yerleştirilen 400 Çerkes aile, 1867 yılında anavatanlarına dönmek istemiş. Yetkililerin talimatı ile takip ettikleri yoldaki bütün köprüler yıkılmış ve yola askerler konuşlandırılmış. ( 29 )
Çerkeslerin hoşnutsuzlukları ve geri dönme istekleri 1888 yılının başlarında Osmanlı hükumeti tarafından askeri birlikler hakkında çıkarılan kararname ve emirlerin kabul edilmesinin ardından artmaya başlamış.
Bu kararname, Çerkesleri eski haklarından mahrum bırakmaktaydı: göç sonrasındaki 20 sene boyunca vergi ödemekten ve askere çağırılmaktan muaf olma hakkından. ( 30 )
1860 yılının Temmuz ayında, Çarlık makamları, Kuzey Kafkasyalı göçmenlerin Osmanlı İmparatorluğu’ndan Kafkasya’ya geri dönüşlerine karşı önlem almaları gerektiği kararını almıştı.
Kafkasya Valiliğinin Terek bölgesindeki birliklerin komutanına gönderdiği bir emirde, (20 şubat 1861), eğer Kafkasya’ya dönenler Kafkasya bölgesinin uslu topluluklarına ait iseler, derhal Rusya’nın iç kısmına edebiyen sürgün edilmeleri söylenmekte. Yok eğer dönenler halen düşman olan topluluklara ait iseler, dağlarda bulunan Rus tutsakları ile takas edilmek üzere 3 ay kadar tutuklanmaları emredilmekte. Değişimin gerçekleşmediği durumlarda, 3 ay süresi biter bitmez Sibirya’ya sürgün edilmeleri söylenmiş. ( 31 )
Osmanlı İmparatorluğu'ndan dönen Kuzey Kafkasyalı göçmenler, özellikle devlet köylerine kaydedilerek Orenburg eyaletine gönderildiler. ( 32 )
Haziran 1861'de Osmanlı İmparatorluğu’ndan dönen Kafkasyalılar ile ilgili olarak takip edecekleri rotalar, uymaları gereken kurallar, refakatçıları ve operasyon için tahsis edilen bütçenin belirlendiği bir genelge yayınlandı. ( 33 )
Kafkas ordusunun ana karargahı; Terek bölgesinin başkanına, Osmanlı'ya sürgün edilip geri dönen Çarlık ordusunun Kafkas asıllı eski subayların görevden alınmaları ve maaş haklarından mahrum bırakılmaları talimatını veriyor (Ocak 1863). Tekrar göreve almak istedikleri takdirde sadece ve sadece en alt rütbelere alınmaları emrediliyor. ( 34 )
Savunma Bakanlığı, Çerkeslerin yasa dışı yollarla vatanlarına dönmelerini önlemek; Kafkasya’nın Karadeniz kıyılarının ve Osmanlı İmparatorluğu ile olan sınırlarının korunmasını güçlendirmek için de önlemler alıyor.
Savunma Bakanı D.A. Milütin, Kafkas Ordusu’nun başkomutanına 8 Haziran 1865 tarihinde gönderdiği bir mesajında, Çerkeslerin Kafkasya’ya geri dönme girişimlerinden dolayı Denizcilik bakanlığının müdürünün onayı ile deniz kıyılarının gözetimini arttırmak konusunda bir talimat veriyor. ( 35 )
Kafkas Ordusu’nun başkomutanının D.A. Milütin’e Karadeniz kıyılarında yapılan güçlendirme ile ilgili olarak söyledikleri ise şöyle (14 Haziran 1865):
“Sahil şeridinin güçlendirilmesi, 200 Kazak atanarak Nisan ayında yapıldı; eğer gece vakti de güçlendirme yapılması gerekirse, 200 adama daha ihtiyaç olacak. Tüm bu sebeplerden dolayı deniz kıyılarının gözetimi için mevcut imkanlarımızın şimdilik yeterli olacağını düşünüyorum”. ( 36 )
Denizcilik Bakanlığı’nın müdürünün Savunma Bakanlığı’na olan gizli bir gönderisinde (15 haziran 1865), “sürgün edilen Kafkasyalıların vatanlarına dönmelerini engellemek amacıyla ”Karadeniz’in doğu kıyılarının gözetimini arttırmak için mümkün olan tüm önlemlerin alınması gerektiği söyleniyor; ( 37 ) ama alınan bütün bu katı önlemlere rağmen, Çerkeslerin bazıları vatanına dönmeyi başarıyor.
Kafkas Ordusu başkomutanının Savunma Bakanı D.A. Milütin’e 14 Haziran 1865 tarihinde gönderdiği bir mesajında, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Kafkasya’ya dönebilen Kafkasyalı sayısının 200-300 kişi olduğu yazmakta. ( 38 )
Kafkas Ordusu’nun ana karargahının komutanından Savunma Bakanı’na gönderilen 23 Ekim 1869 tarihli raporda ise Osmanlı İmparatorluğu’ndan dönen Kafkasyalı sayısı ile ilgili olarak da bilgi verilmekte: 1868 yılında - 471 aile ( toplam 4300 kişi ), 1869 yılında - 41 aile. ( 39 )
Çerkes sürgünler sonraki yıllarda da anavatanlarına dönmek için girişimlerde bulundular. Samedni Kale’deki konsolos yardımcısının, İstanbul'daki Rus elçisine gönderdiği 17 Mayıs 1902 tarihli mesajında kendisinin bir grup Çerkes tarafından tehdit edildiği, vatanlarına geri dönmek istedikleri belirtilmekte. ( 40 )
Kafkasya’ya girmeyi başaran birçok Çerkes aile yeniden sürgüne maruz kalmıştır. Çarlık makamları buna gerekçe olarak; vatanlarına geri dönen Kafkasyalıların sözde bağnaz olduklarını, vandalizme meyilli olduklarını ve yerel halkı kötü etkilediklerini iddia ettiler.
Kuban bölgesi müdürünün Batalpashinskiy ilçesinin vekiline yazdığı raporda, daha önce sürgün edilen Kafkasyalıların geri dönmelerinin yasak olmasına rağmen, Osmanlı vatandaşı kılığında geri döndükleri ve yerel halk arasında, tüm köylerde özgürce yaşadıkları belirtmekte.
“Kafkasyalıların yerel halk arasında bulunmaları yasak ihlali olmakla kalmayıp, yerel halkı da kötü yönde etkilemekte. Özellikle şimdi Osmanlı İmparatorluğu’nun karışık bir dönemden geçtiği bu zamanda, bölgede bulunan tüm geri dönüşçülerin yurt dışına sürgün edilmeleri ve onlara oturma izni verilmemesi için gerekli kontrollerin yapılması konusunda talimat vermenizi önerir, sürgün edilenlerin listesinin ise şahsıma sunulmasını arz ederim". ( 41 )
Kafkasya Sivil Toplum Başkomutanı A.M. Dondukov-Korsakov, Kafkasya bölgesinin eyaletlerinin ve valiliklerinin genel valileri ve başkanları için ikinci sürgün ile ilgili olarak 22 Eylül 1886 tarihinde bir kararname yayınlamıştır:
“Osmanlı'ya ebedi olarak yerleşen Kafkasyalı müslümanların geri dönme girişimleri ile ilgili son yıllarda aldığımız bilgiler itibarı ile, Kafkasya bölgesinin eyaletlerinin ve valiliklerinin genel valilerine ve başkanlarına, kendilerine bağlı polis memurlarına, sınırlarımızın içine giren sürgünlerin Osmanlı'ya geri gönderilmeleri amacıyla sıkı denetimler yapmalarını ve sürgünlerin bölgelerimizde bulunduklarının tespit edilmesi durumunda derhal deport etmelerini önermelerini rica ederim”. ( 42 )
Kazak Birlikleri Karargahının, Kafkas Askeri Bölge Genelkurmay Başkanı'na Kafkasyalıların anavatanlarına dönmeleri ile ilgili olarak gönderdiği raporda ise şunlar yazmaktadır (8 mart 1907):
“Kafkasya Sivil Toplum Başkomutanı'nın genelgesine (1899) göre İçişleri Bakanlığınca yapılan toplantı ile Osmanlı'ya yerleşmek istediğini söyleyen Kafkasyalı ailelere eski veya başka şartlar altında Rusya'ya geri dönmelerinin kesinlikle mümkün olmayacağı duyuruldu.
Yurt dışına çıkan Kafkasyalıların geri dönmelerine hiçbir durum ve koşul altında izin verilmeyecektir, halihazırda geri dönenlere karşı ise Abreklere olduğu gibi, yasaların en katı şekilde işleyeceğine dair talimat verilmiştir". ( 43 )
Bunlardan dolayı geri dönüş sorunu, Çerkeslerin Osmanlı İmparatorluğuna topluca sürgün edildiği zamanlarda ortaya çıkmıştır (1858-1865).
Vatanlarını terk eden Çerkeslerin büyük çoğunluğu Osmanlı İmparatorluğu’na göç etmeyi mecburi ve geçici bir eylem olarak görmüştür. Yakında vatanlarına geri dönme fırsatına sahip olacaklarından emindiler.
Karadeniz’in Osmanlı kıyılarında ve sonraki yerleşimlerinde karşılaştıkları son derece zor koşullar nedeniyle, Çerkeslerin anavatanlarına dönme niyetleri iyice yoğunlaştı.
Fakat Çerkes ve diğer Kuzey Kafkasyalı sürgünlerin anavatanlarına dönme girişimleri Rusya ve Osmanlı hükumetleri tarafından hep bastırıldı.
Sadece birkaç Çerkes ailesi vatanlarına dönmeyi başardı.
Notlar:
(1) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 2603. L. 239; Kafkas Savaşı'nın Çerkesler İçin Trajik Sonuçları. 19. Yüzyılın 2. Yarısı - 20. Yüzyılın Başları. Belge ve materyallerin toplanması / Derleme: R. Kh. Gugov, Kh. A. Kasumov, D. V. Shabaev. - Nalçik, 2000. S. 80, 132, 141; Kafkas Savaşı'nın Sorunları ve Çerkeslerin Osmanlı İmparatorluğu'na Tahliyesi ( XIX. Yüzyılın 20-70'leri ). Arşiv Belgelerinin Toplanması / Comp. T. Kh. Kumykov. - Nalçik, 2001. S. 283, 291, 298.
(2) Trajik sonuçlar... S. 132, 133; Kafkas Savaşı'nın Sorunları... s. 298, 299.
(3) Çerkes Muhacirlerin Türkiye'ye Yerleştirilmesine İlişkin Bildiriler. - L., 1864. Temmuz. 6.S. 11.
(4) Trajik sonuçlar ... S. 79; Berger Cehennemi. P. Dağlıların Kafkasya'dan Tahliyesi // Rus antik çağı. - SPb., 1882.T. 33.S. 359.
(5) Kanitz F. Tuna Bulgaristan ve Balkan Yarımadası. Tarihsel, Coğrafi ve Etnografik Gezi Gözlemleri 1860-1875 // Dünya Gezgini. - SPb., 1876. Aralık. s. 342.
(6) Kasumov A. Kh., Kasumov Kh. A. Çerkeslerin Soykırımı. - Nalçik, 1992.S. 168.
(7) 1847'de Osmanlı İmparatorluğu, Köle Ticaretine Karşı Uluslararası Sözleşme'ye katıldı. Sultan I. Abdülmecid, Avrupalılara köle ticaretinden şüphelenilen Osmanlı gemilerini denetleme hakkı veren bir ferman yayınladı. İstanbul'da köle pazarı kapatıldı. 1854 ve 1857'de yine köle ticaretini yasaklayan kararnameler çıkarıldı. Ancak alınan önlemlere rağmen Osmanlı İmparatorluğu'nda köle ticareti yasadışı olarak gerçekleştirilmiştir.
(8) Dzidzaria G. A. Mahajirizm ve 19. Yüzyılda Abhazya Tarihinin Sorunları. - Sohum, 1982.S. 231.
(9) Piastre, Osmanlı İmparatorluğu'nun para birimidir. 100 kuruş 1 ölçü idi, bu da 8 ruble 50 kopek'e eşitti.
(10) Kanitz F. Kararnamesi. op. S.339, 340.
(11) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 5084.L. 151.
(12) Echerukh M. Kafkas Dağlılarının Türkiye'nin Siyasi ve Kamusal Yaşamındaki Rolü // Müslüman. - Paris, 1910. No. 6. S. 144.
(13) Osmanlı Devlet Arşivi belgelerinde Çerkeslerin tarihi. Konu 1. / Komp. A.V. Kushkhabiev. - Nalçik, 2009.S. 82, 83.
(14) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 1615.L. 55.
(15) Kafkas Savaşı'nın Sorunları ve Çerkeslerin Tahliyesi ... s. 304.
(16) Trajik Sonuçlar... s. 136.
(17) age s. 137.
(18) Kafkas Savaşı'nın Sorunları ve Çerkeslerin Tahliyesi... s. 369.
(19) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 2605.L. 25.
(20) Aynı eser. 40, 41.
(21) Trajik Sonuçlar... s. 212, 213.
(22) AVPRI. F. 151. Politarkhiv. Op. 482.D. 783.L. 12, 13.
(23) Kasumov A. Kh., Kasumov Kh. A. Kararnamesi. op. s. 171.
(24) age 171-173.
(25) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 1615.L. 55.
(26) Kafkas Savaşı'nın Çerkesler İçin Trajik Sonuçları. 19. yüzyılın ikinci yarısı - 20. yüzyılın başları Belge ve materyallerin toplanması / Derleme: R. Kh. Gugov, Kh. A. Kasumov, D. V. Shabaev. - Nalçik, 2000.S.212;
(27) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D.2605.L.98.
(28) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 2605.L. 40.
(29) Tuganov R. U. Adım Adım, Yıldan Yıla // Yaşayan Antik. -Nalçık, 1992. No. 2. S. 53, 54.
(30) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. 2653.L. 21.
(31) Trajik Sonuçlar... s. 32.
(32) age. S. 35-39, 54.
(33) age. S. 42-48.
(34) age S.73, 74.
(35) age s. 213.
(36) age. s. 214.
(37) age
(38) age
(39) age s. 230.
(40) age 395.
(41) age S. 233, 234.
(42) AVPRI. F. 180. Konstantinopolis Büyükelçiliği. Op. 517/2. D. 4805.L. 191.
(43) Trajik Sonuçlar... s. 415
Çeviri: Nalmes Kuday
Çerkesya Hareketi Haber Merkezi
Facebook 
Twitter 
Pinterest 
Linkedin 
Tumblr 
vk 
Odnoklassniki 
Reddit 
Whatsapp
Google Bookmarks
