Çerkesler Kimdir? Çerkesya Neresidir ?

     Kafkasya, Karadeniz ve Hazar denizi arasında, Kafkas sıradağlarının doruklarından başlayarak kuzeye doğru Kuban nehri ile Maniç çukuru düzlüklerini de kapsayan coğrafi bölgenin ismidir. Çerkesya ise, Kuzey Kafkasya’nın batı kısmında yer alan Çerkesler’in tarihsel vatanının ismidir. Çerkesya’nın kuzeyinde Rusya, Batısında Azak Denizi (Uzev/Uzejü, Xı Mıwut’e), Güneyinde Karadeniz, Güney-Doğusunda Abhazya ve Gürcistan, Doğusunda ise sırasıyla; Kuzey Osetya, İnguşetya, Çeçenya ve Dağıstan yer alır.

Çerkesya’yı temsil eden tarihi bayrak (Günümüzde Adığe Cumhuriyeti’nin resmi bayrağıdır.)

     Çerkesler’in kökleri vatanları Çerkesya’da buzul çağı öncesi dönemlere kadar uzanır. İsmail Berkok’un Tarihte Kakasya isimli kitabında bu konuya yer verilmiştir. Nitekim araştırmacı yazar Özdemir Özbay da birçok kaynaktan istifade ederek “Paleolitik döneme ait buluntulara Kuban bölgesi ve Karadeniz kıyıları boyunca yapılan araştırma ve kazılarda rastlanmaktadır” der. (Paleolitik dönem günümüzden 12.000 ila 50.000 yıl öncesini kapsayan dönemdir.) Çerkesler; Anglo-Sakson, Sami, Slav, Turan ırklarından değildir. Irk sınıflandırmasında beyaz ırkın ilk temsilcilerinden Kas (Caucase) ırkına mensupturlar. Çerkesler’in tarih sahnesinde en bilinen ataları Meot, Sind, Akhın, Hanokh (Heniokh), Kerket, Dzix (Tzıxu), Kimmer, Hattiler dir. Çerkesler kendilerine Adığe derler. Başka halklar ise; yine Çerkesler’in kendi dillerinde Sarakas isminden kaynaklanan Çerkas, Çerkes, Şerakes, Circass, Tscherkess olarak adlandırırlar. Dil olarak Çerkesçe; Hint-Avrupa, Ural-Altay, Sami-Hami ailesinde yer almaz. Antropologların kendilerine mahsus Kas ırkı tanımlaması yaptıkları gibi filologlar da Kuzey Batı Kafkas Dil Ailesi olarak tanımlar. Bu konu hakkında; George Montandon, Herman Wirth, Aleksander Başmakof, Fannina W. Halle, N. Marr, Nabatçikov, Michel de Precontal gibi birçok tarihçi, antropolog, arkeolog, filolog, genetik araştırmacı Çerkesler’in kadim tarihine yönelik araştırmalar yapmış eserler vermişlerdir.

     Çerkesler kendi aralarında boylar/kabilelerden oluşur. Bu boyların isimleri; gerek coğrafi konumdan, gerek feodal bir beyin adından, gerekse o boyun bir vasfından kaynaklanır. Tarihsel süreç içinde 17 boy olarak bilinirken uzun süren savaşların neticesinde günümüzde birçoğu yok olmuş ya da diğer boyların içinde sülale olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Günümüzde Çerkesler; Abdzah, Besleney, Bjeduğ, Ç’emguy, Hatıkuay, Kabartay, Şapsığ, Wubıx boylarından oluşur. Kısmi olarak kalan veya başka boyların içinde sülale olarak varlığını sürdürenler ise; Aguvey (Hatuk), Çöpsın, Hakuç, Xeğaç, Jane, Mamxığ, Mekhoş, Natıhuay (Natıhuaçe) boylarıdır. Ademey, Cırakıy, Yecerıkuay grupları ise Ç’emguy boyunun klanları durumundadır. Bütün bu boylar tek bir ulustur ve Çerkes ismiyle bilinirler.

     Çerkesler genetik ve dil olarak başka milletlere benzemediği gibi psikolojik, sosyolojik, kültürel olarak da kendilerine münhasırdır. Fransız yazar Claude Farrére “Çerkes kendinden başka bir şey değildir. Ve başka hiçbir toplum Çerkesler gibi değildir.” demiştir.

                                                                                                  19. yüzyıl  Çerkes tipleri

     Çarlık Rusya’sının sıcak denizlere inme ve dünya hakimiyeti arzusundan kaynaklanarak, 1606 yılından sonra (resmi kabulde 1763) başlayıp 1864 yılına kadar süren uzun bir savaş ve katliamların neticesi Çerkesler yok olma eşiğine gelmiştir. Soykırım uygulamalarından ve savaşlardan kurtulan Çerkesler’in yüzde doksanı, (≈1.750.000) zamanın Osmanlı devleti egemenliğinde bulunan Anadolu, Balkanlar ve Ortadoğu topraklarına sürgün edilmişlerdir. Şu anda Çerkesler dünyanın 45 ülkesinde bulunmaktadır. Boşalan Çerkesya topraklarına Çarlık Rusya’sı başka halkları yerleştirmiştir. 1917 yılından sonra Rusya’da rejim değişikliği olmuş, Sovyetler Birliği kurulmuştur. Tek millet olan Çerkesler’e Çerkesya’nın farklı coğrafyalarında dağınık olarak kaldıkları için, farklı isimlerle farklı özerk yönetim statüleri verilmiştir. Şu anda Çerkesler Rusya Federasyonu içinde haritada görüldüğü gibi üç farklı Federe Cumhuriyette ve ayrıca üç farklı bölgede (Kıyıboyu Şapsığ, Uspenskiy Rayon, Mezdegu) yaşamaktadırlar.

                                                                         Çerkesya’nın şu anki bölünmüş siyasi haritası

     Tarihi olarak; Doğu Çerkesya (Kabartay/Kaberdéy); günümüzde; Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kabartay-Balkar Cumhuriyeti ve Kuzey Osetya Cumhuriyeti sınırları içinde kalan Mozdok (Mezdegu) bölgesi Çerkesler’i şive ve etnografik olarak birbiri ile aynı denecek kadar yakındır. Yine tarihi olarak Batı Çerkesya (Kıyı boyu ve Kuban bölgesi); günümüzde Adığe Cumhuriyeti ve Krasnodar eyaleti sınırları içinde kalan Çerkesler de şive ve etnografik olarak örtüşmektedir.

Ferhatıko Şıble