RUSYA FEDERASYONU’NDA BİR FEDERE DEVLET: ADIĞEY CUMHURİYETİ’NİN OLUŞUM SÜRECİ -1-

Adığey Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği'nin yukarıdan aşağıya çözüldüğü ve dağıldığı yıllarda sürece müdahale eden Çerkes ( Adığe ) aydınlarının-siyaset adamlarının başarısı ve Çerkes ( Adığe ) halkının vatanımızdaki büyük bir kazanımıdır. Ama tarihimizin bu kesitinin yeterince bilinmediği bir gerçek. Bu nedenle önümüzdeki günlerde, bu tarihi süreci yeniden hatırlatmaya çalışacağız...

İlk olarak, İstanbul Arel Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Programı Doktora Öğrencisi Yeldar Barış Kalkan'ın ArelEysad 2018, cilt:3 No:2'de yayınlanan makalesi...

RUSYA FEDERASYONU’NDA BİR FEDERE DEVLET: ADIĞEY CUMHURİYETİ’NİN OLUŞUM SÜRECİ -1-

Yeldar Barış KALKAN

Adığey Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu’nun oluşturan 21 federe cumhuriyetten biridir. Coğrafi olarak Kuzey Kafkasya’da yer almaktadır. Adığelerin (Çerkeslerin) anayurdu olarak bilinir. Zaten “Adığey” de “Çerkes Yurdu”, “Çerkes Ülkesi” anlamındadır. “Adığe” ise “Çerkes” ile eşanlamlıdır.

“Adığey Adığeleri” kavramı ise bugün Adığey Cumhuriyeti’nde yaşayan Çerkeslere refere etmektedir. Bu makalede ele alınan Adığey Cumhuriyeti dışındaki diğer Kuzey Kafkasya cumhuriyetleri; Abhazya (bağımsızlığını ilan etmiş ve siyasi tanınma beklemektedir), Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar, Kuzey Osetya, Güney Osetya (bağımsızlığını ilan etmiş ve siyasi tanınma beklemektedir), İnguşya, Çeçenistan ve Dağıstan cumhuriyetleridir. Abhazya ve Güney Osetya dışındakiler Rusya Federasyonu’na bağlıdır.

GİRİŞ

Adığey Cumhuriyeti, diasporik Adığe (Çerkes) kimliğinin oluşumunda referans alınan bir merkez olması nedeniyle önemli bir federe devlettir. Bugün Rusya Federasyonu’na bağlıdır. Etno-politik varlığı Ekim Devrimi’nden sonra 27 Temmuz 1922’de Leninist self-determinasyon hakkı temelinde kurulan Adığey Özerk Bölgesi’ne dayanmaktadır, dolayısıyla hukuksal temeli Ekim Devrimi’dir.

Sovyetler Birliği’nin dağıldığı ve Rusya Federasyonu’nun kurulduğu süreçte, 1990’lı yılların başında Adığey Özerk Bölgesi federe cumhuriyet olarak ilan edilmiş* ve Adığey Cumhuriyeti kurulmuştur. Sovyet döneminde (1922-1991 yılları arasında) Adığey, sırasıyla Kuban-Karadeniz ve Güneydoğu bölgelerine, Kuzey Kafkasya, Azak Karadeniz ve Krasnodar eyaletlerine dâhil olmuştur (Çirg, Denisova ve Khlınina, 2002: 141).

Sovyetler Birliği’nin son yıllarında, ulusal bölgeler için Boris Yeltsin’in ünlü “Alabileceğiniz kadar egemenlik alın” sözü ile ivme kazanan bir özgürleşme süreci yaşanıyordu. Bu süreçte Adığey Özerk Bölgesi, Adığey Cumhuriyeti olarak ilan edilmiş ve 13 Eylül 1937’den itibaren bağlı olduğu Krasnodar Eyaleti’nden ayrılmıştır.

Adığey’de cumhuriyet ilanı ve ulusal devlet inşası süreci 5 aşamada tamamlanmıştır. Önce, Adığey Cumhuriyeti ilan edilmiş, ardından Adığey Cumhuriyeti Devlet Egemenliği Deklarasyonu yayınlanmıştır. Süreç boyunca Adığey Cumhuriyeti’nde Ulusal Eşitlik (Paritet) İlkesi kabul edilmiş, Rusya Federasyonu Federasyon Sözleşmesi imzalanmış ve son olarak Adığey Cumhuriyeti Anayasası kabul edilerek yürürlüğe koyulmuştur.

Bu beş aşama ile Adığey Cumhuriyeti’nin ulusal devlet inşası süreci de tamamlanmıştır.

Adığey Cumhuriyeti’nin ilan edilmesinde Aslan Aliyeviç Carımov (Aslan Carıme) siyasi önder olarak süreci yönetmiştir. Aslan Carımov, Sovyet döneminin son yıllarında siyaset sahnesine çıkan prokapitalist bir Adığe (Çerkes) politikacıdır. Adığey’i cumhuriyet ilanı temelinde kapitalist ekonomiye ve Rusya Federasyonu’nun devlet yapısına entegre etmek amacıyla Adığey Cumhuriyeti’nin oluşum sürecindeki gelişmelerde aktif rol almıştır. Adığey Cumhuriyeti’nin kurucu önderidir ve cumhuriyet ilan edildikten sonra iki dönem devlet başkanlığı yapmıştır.

Cumhuriyet ilanı sürecinde kitlelerin mobilize edilmesi noktasında, Adığe Khase adlı demokratik kitle örgütü halk hareketine öncülük etmiştir. Adığe Khase, başkent Maykop’ta 25 Ocak 1989’da kurulmuş, 23 Haziran 1989’da ise resmi kaydı yapılmıştır. Bu örgüt, 19. yüzyılda devletleşme aşamasına giren Adığe Khase adlı geleneksel yönetim mekanizmasının (halk meclislerinin) demokratik yapısı temel alınarak oluşturulan bir sivil toplum kuruluşuydu. Halk iradesinin doğrudan yansıdığı bir ulusal hareket durumundaydı.

Her ne kadar cumhuriyet ilanı nesnel koşullara dayanıyorsa da bu

konuda bir halk iradesine ve somutlaşmış siyasi taleplere de ihtiyaç vardı. Adığe Khase adlı demokratik kitle örgütü, kitlelerin mobilize edilerek ulusal-siyasi taleplerin somutlaştırılması noktasında aktif rol almıştı.

Komite-40 adlı sivil inisiyatif ise devlet yapısında Ulusal Eşitlik (Paritet) İlkesi’nin egemen kılınması için Adığe entelijansiyasının oluşturduğu bir yapılanma olarak süreç boyunca faaliyet göstermiştir.

“Paritet” Rusçada “denklik” anlamına gelen bir kelimedir. Adığey Cumhuriyeti’nin devlet yapısındaki kurucu ilkelerden biri olan Paritet’in siyasi anlamı ise “Ulusal Eşitlik”tir. Bu ilke gerekiyordu çünkü Adığey’de nüfusun sadece %25 kadarı Adığe (Çerkes) kimliğine mensuptu.

Bu demografik yetersizlik, cumhuriyete adını veren milliyet olarak Adığelerin yönetime hâkim olmasını engelleyebilir ve kendi ülkelerinde asimile olmalarına bile yol açabilirdi. Ulusal Eşitlik ya da Paritet ilkesi kendi ülkesinde azınlık durumunda bulunan Adığelerin, kendilerinin iki katı kadar nüfusa sahip olan ve Rusça konuşan kitleler karşısında kimliklerini korumalarını sağlayacak bir savunma mekanizması olarak Adığe entelijansiyası tarafından önerilmişti.

Adığe aydınlarından oluşan Komite-40 adlı sivil inisiyatifin misyonu Ulusal Eşitlik (Paritet) İlkesi’nin Adığey Cumhuriyeti’nin devlet yapısında kurucu ilkelerden biri olarak yer almasıydı. Bu ilke Adığelere, Rusça konuşan nüfus ile parlamentoda eşit oranda temsil edilme imkânı sağlıyordu...

* Bugün Adığey Cumhuriyeti ile birlikte Rusya Federasyonu’nu oluşturan cumhuriyetler için “özerk cumhuriyet” ifadesini kullanmak yanlıştır. Bunlar “federe cumhuriyet” olarak ilan edilmişlerdir ve “cumhuriyet” olarak tanımlanmaktadırlar.