#902 Ekleme Tarihi 13/04/2016 03:33:18
20.yüzyıl tarihsel olayların ve sosyal değişimlerin sık yaşandığı bir yüzyıl. Geçmiş yüzyıl bize sözünü edecek çok şey bıraktı. Yaşanmış olaylar üzerinde sürekli ve derinlemesine durmak, farklı açılardan olayları incelemek ve gerçekçi değerlendirmeler yapmak, çalışmaları aralıksız sürdürmek gerekiyor. Bunun zor bir şey olduğunun ve tek kişi olarak altından kalkılamayacağını sanırım herkes biliyor. Bu gibi konularda yetkin biliminsanları bulmak ve tarihi olayları değerlendirecek kişilerden bir grup oluşturmak gerekiyor. Böyle bir ekip oluşturmak için büyük bir ortak akıl da gerekiyor.
Kolçakski- rasstrelivayut döneminde gerçekleşmiş olan büyük olaylar insanların bakış açılarına göre farklı farklı değerlendirilebilir. Adıge tarihi çok sayıda zorlu dönemlerden geçtiyse de, bugün Adıgey artık kendi araştırmacılarına kavuşmuş bulunuyor. Bunun bir kanıtı da 1918 yılı eylül ayında Adıgey tarihi içinde yer almış olan facialardan söz etme olanağını elde etmiş olmamızdır.
İçlerinde Adıgelerin de yer aldığı Kuzey Kafkasya halklarının tarihine farklı bir gözle bakma gereği, günümüz koşullarında önem kazanıyor. Rusya halklarının tarihsel ilişki ve toplumsal bağlarına ilişkin olarak anlatılan şeyler içinde henüz çözüme kavuşturulmamış önemli sorunlar bulunuyor. Böylesine bir toplumsal-politik bakış açısı çerçevesinde konuya yaklaştığımızda, Rusya’daki iç savaşın (1918-1922) Adıgey’deki uzantısının açığa çıkarılması da büyük bir anlam ifade eder.
Yakın geçmişin (-Sovyet döneminin-) yanlış bakış açılarının yol açtığı politik durumlar nedeniyle Kuzey Kafkasya halklarının birlik içinde olmadıkları, sürtüştükleri biçiminde kanılar vardı, ancak bu bakış açısının doğru olmadığı, yaşam biçimlerindeki önemsiz farklılıklara karşın, çok sayıda Kuzey Kafkasya halkının birlik ve dayanışma içinde bir arada bir yaşam sürdürmekte olduklarına ilişkin kanıtlar vardır.
Geçmiş dönemi ele alma, onu yeniden değerlendirme işi toplum açısından bir alışkanlık haline gelmiş olabilir. Böyle şeylere, daha çok olayların gecikmeli olarak ele alındığı dönemlerde rastlanıyor.
Bugünkü sorun, Kuzey Kafkasya tarihini inceleyen kişilerin karşısında duran asıl sorun, zor şeylerin yanıtlarını bulma sorunudur.
Adıgey’in Koşhable (-7 bin üzeri nüfuslu-) köylülerinin acı dolu geçmişine dönüş ve araştırma gereği de oralardan kaynaklanıyor.
1918 yılı, Adıgeler açısından felâket dolu bir yıl, bunun bir temeli var ve bunu iyi öğrenmiş bulunuyoruz. Çünkü o dönem 53 köyün başına gelecek olanı bilmek kolay değildi. Köylülerin niçin katledildikleri akılla açıklanabilir şeylerden değil. Kimdir bu konuda suçlu olan?
Kişinin adı her zaman tarihe, olaylara ve yeryüzünde yaşanmış kötülüklere bağlıdır. Bu nedenle sorumluluk da büyüktür.
Elimizdeki belgelerde yazılı olanlar:
1918 yılı 24 eylül günü Kızıl Ordu’ya bağlı Taman birlikleri Koşhable köyüne girdiler, bir gece boyunca hiçbir suçu bulunmayan yüzlerce kişiyi katlettiler.
Bu felâket Koşhable köyünde asla unutulmadı. Köyün yaşlıları o gün için “bizi darmadağın ettikleri gün” dediler ve olayı gelecek kuşaklara eksiksiz aktararak günümüze eriştirmeyi başardılar.
Koşhable mezarlığı yanında (Laba Irmağına yakın bir yerde) iki tümsek yer (tepe) bulunuyor: Biri daha büyük, diğeri daha küçük. Laba suyunda yüzüp geri dönen çocuklar, fısıldaşarak birbirlerine şöyle diyorlardı: “Bolşeviklerin öldürdüğü köylülerimiz burada yatıyorlar”. Bunu sesli konuşmazlardı, konuya ilişkin hiçbir şey de yazılmazdı. Ancak kanlı 1918 yılı, “kızıl terör” kurbanları, bu ağır suçu işleyenler ve olayın suçluları köylü tarafından asla unutulmuyordu.
24 – 25 eylül 1918’de köyde yaşanan felâkete tanık olmuş olanların anlattıkları:
Koşhable köyünden 92 yaşında bir kadın olan Ҭeve Maśe (ТIэо Мацэ) 1990 yılında hâlâ olayı anımsıyordu: “…babam Sefer mezarlıktan dönmüştü…Evimizin yanında yakalayıp uzaklaştırdılar. Sonra da öldürdüler”.
90 yaşındaki Kobl Ƒıṡe (Кобл ФIыцIэ), 1991 yılında olayı anımsıyordu: “Koşhable köyüne giden ve Taman Ordusu birliklerinin geçtiği yola 600 metre mesafede arkadaşlarımla birlikte atlarımızı otlatıyorduk. Koçergin’in birlikleri köye girer girmez, kızıl askerler erkekleri toptan öldürmeye ve yakalamaya başladılar. Yakalananlar camiye dolduruldu, su ve yiyecek vermeden bir gün ve bir gece tutuldular”.
Boreko Muhamed olayın yaşandığı 1918 yılında 21 yaşındaydı: “Taman birlikleri köyü basıp erkekleri öldürmeye başladılar. Kadınların ve çocukların gözleri önünde erkeklerin kellelerini kılıçla uçuruyorlardı. Namaz kıldırırken köy imamı Quraşıne Şıhambolet’in (КIуращынэ Шыхьамболэт) kafasını kestiler. Çırjın Tibêrde kendi bahçesinde öldürüldü. 78 yaşındaki âmâ (kör) Nalşık Carime’nin üzerindeki elbiseler alındı. Köyü yağmaladılar, tek bir yatak örtüsü, bir kg darı, tek bir sığır ve tek bir tavuk bile bırakmadılar…Tutuklananlar arasında ben de vardım, şansım varmış, kurtuldum. Gece bizi kaçırıp Yegerkuaye köyüne götürdüler…”
Yahya oğlu Ağırjaneko İsmail yazıyor: “Kurganinski birliğinin Bolşevik hücresi de katillere – yağmacılara destek çıkmıştı. Gündüz saat birde (saat 13.00’te) yağmaya başladılar, güneyden köy evlerine top atışları yapılıyor, evlere giriyor, evdekileri dışarı çıkarıp öldürüyorlardı. Güzel bir kadınlara tecavüz ediyor, önlerine çıkanı öldürüyorlardı. Köylülerin çoğu köyden kaçıp saklanmaya çalışıyordu. İki saat boyunca köyü aralıksız yağmaladılar, 366 kişiyi öldürdüler, öldürülmeyenleri camiye doldurup muhafızlar kontrolunda yedi gün gözaltında tuttular. Bu süre boyunca Çerkeslerin atlarına, hayvanlarına, altın, gümüş ve diğer değerli eşyalarına el koymaya devam ettiler. Yedi gün boyunca götürebildiklerini köyden götürdüler, evleri tahrip ettiler”.
Bu büyük felâketin nedenini araştırmaların Koşhable köyünde öldürülenlerin sayısına ilişkin değişik rakamlar verdiklerini görüyoruz. Örneğin…1927 yılında Y.N. Rayenko-Turanski’nin verdiği rakam 214’tür.
1991 yılında Қereşe Aslan’ın verdiği kurban sayısı 400, M. Şıbzıĥu’nun 1992 yılında verdiği sayı 470 ölü, 2014 yılında Kat Tevçoj 470 sayısını yineledi.
Sonuç olarak, 24 eylül 1918’de bir gün içinde Koşhable köyünden 470 kişi katledildi. Üstüne üstlük, Birinci Dünya Savaşı’nda 330 Koşhableli ölmüştü.
Bugünkü yaşamımızda tarihçilere önemli sorumluluklar düşüyor. Adıgey tarihinde yer almış olaylara tek tek, birbirinden kopuk yaklaşımlarda bulunuluyor. Buna bir son vermek gerekiyor.
Değişimin (-Sovyet sonrasının-) beraberinde getirmiş olduğu olanakları Adıgeyli biliminsanları yerinde değerlendirmeyi ve tarihimizi olduğu gibi, gerçekçi yazmayı başardılar.
Dün açıkça ele alınamayan konular bugün özgürce konuşulabiliyor, yurttaşlarımız da geçmişi gerçekçi bir açıdan öğrenme arayışları içine girdiler.
Adıgeyli biliminsanları bilimsel açıdan belgeler bulup yayınladılar, Moskova, Krasnodar ve Maykop’taki arşiv belgeleri, “gizli” kitaplardan elde edilen bulgular, köyden olup olaylara tanık olanların anlattıkları sonucu olayı yerli yerine oturtmayı başardılar.
Biliminsanları A.T. Қeraş ve M.H. Şıbzıĥu’nun çabalarıyla, 1918 yılı kurbanları anısına köye bir anıt dikildi ve anıt törenle açıldı.
Prof. Dr. Mekul Cebrail
Tarihçi
Adıge mak, 11 Nisan 2016
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
Kolçakski- rasstrelivayut döneminde gerçekleşmiş olan büyük olaylar insanların bakış açılarına göre farklı farklı değerlendirilebilir. Adıge tarihi çok sayıda zorlu dönemlerden geçtiyse de, bugün Adıgey artık kendi araştırmacılarına kavuşmuş bulunuyor. Bunun bir kanıtı da 1918 yılı eylül ayında Adıgey tarihi içinde yer almış olan facialardan söz etme olanağını elde etmiş olmamızdır.
İçlerinde Adıgelerin de yer aldığı Kuzey Kafkasya halklarının tarihine farklı bir gözle bakma gereği, günümüz koşullarında önem kazanıyor. Rusya halklarının tarihsel ilişki ve toplumsal bağlarına ilişkin olarak anlatılan şeyler içinde henüz çözüme kavuşturulmamış önemli sorunlar bulunuyor. Böylesine bir toplumsal-politik bakış açısı çerçevesinde konuya yaklaştığımızda, Rusya’daki iç savaşın (1918-1922) Adıgey’deki uzantısının açığa çıkarılması da büyük bir anlam ifade eder.
Yakın geçmişin (-Sovyet döneminin-) yanlış bakış açılarının yol açtığı politik durumlar nedeniyle Kuzey Kafkasya halklarının birlik içinde olmadıkları, sürtüştükleri biçiminde kanılar vardı, ancak bu bakış açısının doğru olmadığı, yaşam biçimlerindeki önemsiz farklılıklara karşın, çok sayıda Kuzey Kafkasya halkının birlik ve dayanışma içinde bir arada bir yaşam sürdürmekte olduklarına ilişkin kanıtlar vardır.
Geçmiş dönemi ele alma, onu yeniden değerlendirme işi toplum açısından bir alışkanlık haline gelmiş olabilir. Böyle şeylere, daha çok olayların gecikmeli olarak ele alındığı dönemlerde rastlanıyor.
Bugünkü sorun, Kuzey Kafkasya tarihini inceleyen kişilerin karşısında duran asıl sorun, zor şeylerin yanıtlarını bulma sorunudur.
Adıgey’in Koşhable (-7 bin üzeri nüfuslu-) köylülerinin acı dolu geçmişine dönüş ve araştırma gereği de oralardan kaynaklanıyor.
1918 yılı, Adıgeler açısından felâket dolu bir yıl, bunun bir temeli var ve bunu iyi öğrenmiş bulunuyoruz. Çünkü o dönem 53 köyün başına gelecek olanı bilmek kolay değildi. Köylülerin niçin katledildikleri akılla açıklanabilir şeylerden değil. Kimdir bu konuda suçlu olan?
Kişinin adı her zaman tarihe, olaylara ve yeryüzünde yaşanmış kötülüklere bağlıdır. Bu nedenle sorumluluk da büyüktür.
Elimizdeki belgelerde yazılı olanlar:
1918 yılı 24 eylül günü Kızıl Ordu’ya bağlı Taman birlikleri Koşhable köyüne girdiler, bir gece boyunca hiçbir suçu bulunmayan yüzlerce kişiyi katlettiler.
Bu felâket Koşhable köyünde asla unutulmadı. Köyün yaşlıları o gün için “bizi darmadağın ettikleri gün” dediler ve olayı gelecek kuşaklara eksiksiz aktararak günümüze eriştirmeyi başardılar.
Koşhable mezarlığı yanında (Laba Irmağına yakın bir yerde) iki tümsek yer (tepe) bulunuyor: Biri daha büyük, diğeri daha küçük. Laba suyunda yüzüp geri dönen çocuklar, fısıldaşarak birbirlerine şöyle diyorlardı: “Bolşeviklerin öldürdüğü köylülerimiz burada yatıyorlar”. Bunu sesli konuşmazlardı, konuya ilişkin hiçbir şey de yazılmazdı. Ancak kanlı 1918 yılı, “kızıl terör” kurbanları, bu ağır suçu işleyenler ve olayın suçluları köylü tarafından asla unutulmuyordu.
24 – 25 eylül 1918’de köyde yaşanan felâkete tanık olmuş olanların anlattıkları:
Koşhable köyünden 92 yaşında bir kadın olan Ҭeve Maśe (ТIэо Мацэ) 1990 yılında hâlâ olayı anımsıyordu: “…babam Sefer mezarlıktan dönmüştü…Evimizin yanında yakalayıp uzaklaştırdılar. Sonra da öldürdüler”.
90 yaşındaki Kobl Ƒıṡe (Кобл ФIыцIэ), 1991 yılında olayı anımsıyordu: “Koşhable köyüne giden ve Taman Ordusu birliklerinin geçtiği yola 600 metre mesafede arkadaşlarımla birlikte atlarımızı otlatıyorduk. Koçergin’in birlikleri köye girer girmez, kızıl askerler erkekleri toptan öldürmeye ve yakalamaya başladılar. Yakalananlar camiye dolduruldu, su ve yiyecek vermeden bir gün ve bir gece tutuldular”.
Boreko Muhamed olayın yaşandığı 1918 yılında 21 yaşındaydı: “Taman birlikleri köyü basıp erkekleri öldürmeye başladılar. Kadınların ve çocukların gözleri önünde erkeklerin kellelerini kılıçla uçuruyorlardı. Namaz kıldırırken köy imamı Quraşıne Şıhambolet’in (КIуращынэ Шыхьамболэт) kafasını kestiler. Çırjın Tibêrde kendi bahçesinde öldürüldü. 78 yaşındaki âmâ (kör) Nalşık Carime’nin üzerindeki elbiseler alındı. Köyü yağmaladılar, tek bir yatak örtüsü, bir kg darı, tek bir sığır ve tek bir tavuk bile bırakmadılar…Tutuklananlar arasında ben de vardım, şansım varmış, kurtuldum. Gece bizi kaçırıp Yegerkuaye köyüne götürdüler…”
Yahya oğlu Ağırjaneko İsmail yazıyor: “Kurganinski birliğinin Bolşevik hücresi de katillere – yağmacılara destek çıkmıştı. Gündüz saat birde (saat 13.00’te) yağmaya başladılar, güneyden köy evlerine top atışları yapılıyor, evlere giriyor, evdekileri dışarı çıkarıp öldürüyorlardı. Güzel bir kadınlara tecavüz ediyor, önlerine çıkanı öldürüyorlardı. Köylülerin çoğu köyden kaçıp saklanmaya çalışıyordu. İki saat boyunca köyü aralıksız yağmaladılar, 366 kişiyi öldürdüler, öldürülmeyenleri camiye doldurup muhafızlar kontrolunda yedi gün gözaltında tuttular. Bu süre boyunca Çerkeslerin atlarına, hayvanlarına, altın, gümüş ve diğer değerli eşyalarına el koymaya devam ettiler. Yedi gün boyunca götürebildiklerini köyden götürdüler, evleri tahrip ettiler”.
Bu büyük felâketin nedenini araştırmaların Koşhable köyünde öldürülenlerin sayısına ilişkin değişik rakamlar verdiklerini görüyoruz. Örneğin…1927 yılında Y.N. Rayenko-Turanski’nin verdiği rakam 214’tür.
1991 yılında Қereşe Aslan’ın verdiği kurban sayısı 400, M. Şıbzıĥu’nun 1992 yılında verdiği sayı 470 ölü, 2014 yılında Kat Tevçoj 470 sayısını yineledi.
Sonuç olarak, 24 eylül 1918’de bir gün içinde Koşhable köyünden 470 kişi katledildi. Üstüne üstlük, Birinci Dünya Savaşı’nda 330 Koşhableli ölmüştü.
Bugünkü yaşamımızda tarihçilere önemli sorumluluklar düşüyor. Adıgey tarihinde yer almış olaylara tek tek, birbirinden kopuk yaklaşımlarda bulunuluyor. Buna bir son vermek gerekiyor.
Değişimin (-Sovyet sonrasının-) beraberinde getirmiş olduğu olanakları Adıgeyli biliminsanları yerinde değerlendirmeyi ve tarihimizi olduğu gibi, gerçekçi yazmayı başardılar.
Dün açıkça ele alınamayan konular bugün özgürce konuşulabiliyor, yurttaşlarımız da geçmişi gerçekçi bir açıdan öğrenme arayışları içine girdiler.
Adıgeyli biliminsanları bilimsel açıdan belgeler bulup yayınladılar, Moskova, Krasnodar ve Maykop’taki arşiv belgeleri, “gizli” kitaplardan elde edilen bulgular, köyden olup olaylara tanık olanların anlattıkları sonucu olayı yerli yerine oturtmayı başardılar.
Biliminsanları A.T. Қeraş ve M.H. Şıbzıĥu’nun çabalarıyla, 1918 yılı kurbanları anısına köye bir anıt dikildi ve anıt törenle açıldı.
Prof. Dr. Mekul Cebrail
Tarihçi
Adıge mak, 11 Nisan 2016
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız
*****
Лажьэ зимыIэхэм алъ зыщагъэчъэгъэ чыл
Я ХХ-рэ лIэшIэгъур тарихъ хъугъэ-шIагъэхэмкIи социальнэ зэхъокIыныгъэхэмкIи бай дэдагъ. ИкIыгъэ лIэшIэгъум узытегущыIэн икъунэу къытфигъэнагъэр бэ. Ахэм зэпыу имыIэу куоу уарыгущыIэн, нэфэшъхьафынэкIэ уяплъын, осэ тэрэзи афэпшIын фаеуи мэхъу ыкIи джары зэрэщытын фаери. Хэти къыгурэIо ар зэрэIоф мыпсынкIэр, зы нэбгырэкIэ зэшIопхынэу зэрэщымытыр. Джащ фэдэ IофхэмкIэ шIэныгъэ дэгъу зыIэкIэлъ ыкIи тари-хъым изэхэфын къыфэхъугъ зыфаIохэрэм афэдэхэр зыхэт куп щыIэн фае. Ар зэбгъэуIуным пае творческэ акъылышхо ищыкIагъ. Лъэхъаным хэхъухьэрэ хъугъэ-шIэгъэшхохэр къэзыгъэлъагъохэрэр цIыфым иакъыл, ащ иеплъыкI. Адыгэ тарихъ наукэм охътэ къиныбэ зэпичыгъэми, ащкIэ ежь нэпэ гъэнэфагъэ, ежь иушэтакIохэр иIэхэ хъугъэ. Ар къэзыушыхьатырэмэ ащыщ 1918-рэ илъэсым Iоныгъом Адыгеим ихъишъэкIэ тхьамы-кIэгъошхоу щытыгъэ лъэхъаным тытегущыIэнэу амал зэрэти-Iэр. Темыр Кавказым щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм, адыгэхэри ахэм зэрахэтэу, яхъишъэ нэмыкIынэкIэ уеплъын фаеу зэрэщытым уезыгъэубытырэ гупшысэхэр тиобществэ непэ изытет пшъхьэ къырегъахьэх. Урысыем инародхэм тарихъ зэпхыныгъэу яIэм икъэбарэу къаIуатэхэрэм икъоу зэшIомыхыгъэ Iофыгъоу къахэщырэр макIэп. Джащ къыхэкIэу, общественнэ-политическэ еплъыкIэм тетэу укъекIолIэн хъумэ, Адыгеим граждан заор зэрэщыкIуагъэм икъэгъэлъэгъон мэхьанэшхо иI. Лъэхъанэу блэкIыгъэм ехьылIэгъэ еплъыкIэу иIэ хъугъэхэм яягъэкIэ Темыр Кавказым изытет зыпкъ имытэу, цIыф лъэпкъхэр щызэщыхьэхэу къызышIошIыхэрэр щыIэх, ащ дыкIыгъоу ар зэрэмытэрэзыр къыушыхьатэу ящыIэкIэ-псэукIэкIэ зэтекIыныгъэ тIэкIухэр къыхэфэхэми, зэдиштэхэу, зэгурыIохэу народ пчъагъэ щызэдэпсэу. БлэкIыгъэ уахътэм зыфигъэзэжьынышъ, гъогоу къыкIугъэм рыплъэжьыныр обществэм шэны фэхъугъэкIэ енэгуягъо. ЕтIани арэущтэу зыщыхъурэр мыпсынкIагъоу дунаим Iофхэр къызыщытэджырэ лъэхъаныр ары.Темыр Кавказым ихъишъэ иушэтэкIуабэ непэ зыпылъыр упчIэ мыпсынкIэу къэтэджхэрэм яджэуап къэгъотыгъэныр ары. Къуаджэу Кощхьаблэ щыпсэухэрэми гукъэкIыжь-гугъэузхэм зафагъэзэныр джары къызыхэкIыгъэри. 1918-рэ илъэсым —адыгэхэмкIэ илъэс тхьамыкIэгъо дэдэм зызэрэфэдгъэзагъэм лъапсэ имыIэу щытэп ыкIи ар тэрэзэу тшIагъэ. Сыда пIомэ а лъэхъаным къоджэ 53-мэ къарыкIощтыр къэшIэгъуаеу щытыгъ. Къуаджэхэм ащыпсэурэ цIыфхэр зыфаукIыгъэхэр акъылым къыубытырэп. Хэта ащкIэ пшъэдэкIыжь зыхьыщтыр? ЦIыфым ыцIэ сыдигъуи тарихъым, хъугъэ-шIагъэхэм, бзэджэшIагъэхэу дунаим къыщыхъухэрэм япхыгъ. Арышъ, ипшъэдэкIыжьи ины. Щысэу тIэкIэлъхэм къаIуатэ: къуаджэу Кощхьаблэ ихъишъэкIэ Дзэ Плъыжьым и Таманскэ дивизие идзэхэр Iоныгъом и 24-м, 1918-рэ илъэсым Кощхьаблэ къыдахьэхи, зы чэщкIэ лажьэ зимыIэ нэбгыришъэ заулэ зэраукIыгъэр тхьамыкIэгъо дэдэу щытыгъ. А тхьамыкIагъор Кощхьаблэ сыдигъуи щыгъупшагъэп. Къуаджэм дэс лIыжъхэр а мафэм «тызщызэрапхъожьыгъэ мафэкIэ» еджагъэх ыкIи къыкIэлъыкIогъэ лIэужхэм хэзыгъэ имыIэу а тхьамыкIагъор афаIуатэзэ къырыкIуагъ. Кощхьаблэ икъэхалъэ дэжь (Лабэ пэмычыжьэу) чIыпIэ хэIэтыкIыгъитIу иIагъ: зыр нахь иныIоу, адырэр нахь цIыкIоу. Лабэ зыкъыщагъэпскIыгъэу кIэлэцIыкIухэр къэкIожьыхэ зыхъукIэ, Iушъашъэхэзэ зэраIожьыщтыгъэ: «Тэ тицIыфхэу большевикхэм аукIыгъэхэр мыщ чIэлъых». Амакъэ Iоу ащ рыгущыIэщтыгъэхэп, ащ фэгъэхьыгъэу зыпари атхыщтыгъэп. Ау лъыр зыщагъэчъэгъэ 1918-рэ илъэсыр, «плъыжьхэм ятеррор» хэкIодагъэхэр, а бзэджэшIэгъэ хьылъэр зыпкъ къикIыгъэхэр ыкIи зезыхьагъэхэр къуаджэм щыгъупшэхэрэп. Къуаджэм щыпсэурэ цIыфхэу 1918-рэ илъэсым Iоныгъом и 24 — 25-м зэрахьэгъэтхьамыкIагъор зынэгу кIэкIыгъэхэрКощхьаблэ щыщ бзылъфыгъэу илъэс 92-рэ зыныбжь ТIэо Мацэ 1990-рэ илъэсым ыгу къэкIыжьыщтыгъэ: «…. сятэу Сэфэр къэхалъэм къикIыжьыщтыгъэ… Тиунэ дэжь слъэгъузэ щаубыти, Iуащыгъ. Нэужым аукIыгъ». Илъэс 90-рэ зыныбжь Кобл ФIыцIэ, 1991-рэ илъэсым ыгу къэкIыжьыщтыгъэ: «Таманскадзэмичастьхэр зэрыкIощтыгъэ гъогоу Кощхьаблэ екIурэм метрэ шъихкIэ пэчыжьэу гъусэхэри сиIэхэушыхэр щызгъэхъущтыгъэх. Кочергиным ичастьхэр къуаджэм къызыдахьэхэм, красноармейцэхэмхъулъфыгъэхэр зэкIэ аукIыхэу ыкIи аубытыхэу аублагъ. Аубытыгъэхэр зэкIэ мэщытым чIагъэзыхьэхи, ашхыни пси арамытэу чэщ—зымафэм ехъурэ щаIыгъыгъэх». Борэкъо Мухьамэд 1918-рэ илъэсым илъэс 21-м итыгъ: «Таманцэхэр къуаджэу Кощхьаблэкъыдэлъадэхи хъулъфыгъэхэр аукIыхэу рагъэжьагъ. Бзылъфыгъэхэри сабыйхэри зэрэщытхэусэшхокIэ ахэм ашъхьэхэр шIуаупкIыщтыгъэх. Ефэндэу КIуращынэ Шыхьамболэт нэмаз аригъэшIыпэтзэ аупкIэтагъ. Чыржьын Тибердэ ежь ищагу даукIыхьагъ. Илъэс 78-рэ зыныбжь лIыжъ нэшъоуНалщык Джаримэ ищыгъын кIыIутелъи ищырыкъухэри щахыгъэх. Чылэр зэрапхъуи, зы пIэтехъуи,фыгукIэ килограмми, зы чэми, чэти къыданагъэп… Аубытыгъэхэм сэри сахэтыгъ, ау синасыпкъыхьи, псаоу сыкъэнагъ. Чэщым тыкъатыгъужьи, къуаджэу Еджэркъуае тащагъ…» Ехьыем ыкъо Агъыржьанэкъо Исмахьилэ етхы: «Курганинскэ отрядым ибольшевистскэ охраниукIэкIо—бзэджашIэхэм адыригъаштэщтыгъ. Мафэм сыхьатыр зым хъушIэныр рагъэжьагъ,чылэм икъыблэ лъэныкъокIэ топкIэ къиукIыхэти, унэхэм яощтыгъэх, арыхьэщтыгъэх, арысщыIэмэ къаращыти, а чIыпIэм щаукIыщтыгъэх. Бзылъфыгъэ дахэ апэ къызифэкIэрыджэгущтыгъэх, зэкIэ зыIукIэхэрэр аукIыщтыгъэх. Къуаджэм щыщыбэр дэкIызэ загъэбылъыщтыгъ. Зэпымыоу сыхьатитIо къуаджэм щыхъушIагъэх, нэбгырэ 366-рэ аукIыгъ, адрэкъэнагъэхэр мэщытым чIаугъуаехи, пэсакIо яIэу мэфиблэ аIыгъыгъэх. А уахътэм къыкIоцI черкесхэм шыхэр, былымхэр, дышъэр, тыжьыныр ыкIи нэмыкIхэр атырахыщтыгъэх. МэфиблымкъыкIоцI афэлъэкIыгъэр зэкIэ чылэм дащыгъ, унэу дэтхэри зэхакъутагъэх». А тхьамыкIагъор къызыхэкIыгъэр зэзыгъашIэ зышIоигъохэу ыуж ихьагъэхэм Кощхьаблэ щыщхэу аукIыгъэхэм япчъагъи къатхы. Ахэр зэфэшъхьафых… Джарэущтэу 1927-рэ илъэсым Я.Н. Раенко-Туранскэм къыхиутыгъэм итыр нэбгырэ 214-рэ. 1991-рэ илъэсым КIэрэщэ Аслъан къуаджэм щаукIыгъэу къыгъэлъэгъуагъэр нэбгырэ 400, М. Шыбзыхъум 1992-рэ илъэсым къыгъэлъэгъуагъэр нэбгырэ 470-рэ, 2014-рэ илъэсым Къат Теуцожьи а пчъагъэр — 470-р ары зыдыригъэштагъэр. Джарэущтэу зы мафэм къыкIоцI — Iоныгъом и 24-м, 1918-рэ илъэсым плъыжьхэм нэбгырэ 470-рэаукIыгъ. Хэгъэгу зэошхом Кощхьаблэ щыщхэу нэбгырэ 330-м ехъу хэкIодагъ. Непэрэ щыIакIэм Iофыгъо пхъашэу къыгъэуцухэрэм ащыщ тарихълэжьмэ цIыфхэм апашъхьэ пшъэдэкIыжьышхо зэрэщахьырэр. Адыгеим ихъишъэ илъэхъэнэ зырызхэу зэхафыхэрэм шъхьашъорыкIоу зэрякIуалIэхэрэм кIэух фэшIыгъэн фае. ЗэхъокIыныгъэм къызыдихьыгъэ амалхэр Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэм дэгъоу къызфагъэфедагъэх — ятарихъ зэрэщытыгъэ къабзэм фэдэу къатхыжьыгъ. Тыгъуасэ шъхьэихыгъэу узэрыгущыIэн умылъэкIыщтыгъэхэм непэ пэрыохъу щымыIэу уарыгущыIэн плъэкIэу зэрэхъугъэм тицIыфхэр яблэкIыгъэ шъыпкъагъэ хэлъэу зэрагъэшIэным къыфигъэущыгъэх. Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэм научнэу къэгъэшъыпкъэжьыгъэ материалхэу къыхаутыгъэхэм, Москва, Краснодар, Мыекъуа-пэ яархивнэ материалхэм, тхылъ «шъэфхэр» спецархивхэм къазэрачIэкIыжьыгъэхэм, чылэм бэшIагъэу щыпсэухэу а хъугъэ шъыпкъэр къэзылъэгъужьыгъэхэм къаIотагъэхэм шъыпкъэр ичIыпIэ игъэуцожьыгъэным иамалхэр къатыгъэх. ШIэныгъэлэжьхэу А.Т. КIэращэм, М.Хь. Шыбзыхъум ягукъэкIыкIэ къуаджэу Кощхьаблэ 1918-рэ илъэсым кIодыкIае щыхъугъэхэм саугъэт щафагъэуцугъ ыкIи мэфэкI шIыкIэм тетэу къыщызэIуахыгъ. Мэкъул Джэбраил. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор. АДЫГЭ МАКЪ Çeviri kaynağı: https://www.facebook.com/notes/hapi-cevdet-y%C4%B1ld%C4%B1z/1918-ko%C5%9Fhabl-k%C3%B6y%C3%BC-katliam%C4%B1/1057468557646983?hc_location=ufiÇerkesya Araştırmaları Merkezi-ÇAM
Diğer Haberler
Facebook 
Twitter 
Pinterest 
Linkedin 
Tumblr 
vk 
Odnoklassniki 
Reddit 
Whatsapp
Google Bookmarks
