Diaspora Olmak Ya Da Olmamak: Çerkesler İçin Hayati Bir Meselenin Analizi - Metin UÇAR*2

Diaspora Olmak Ya Da Olmamak: Çerkesler İçin Hayati Bir Meselenin Analizi - Metin UÇAR

 

Sonuç

Nijeryalı yazar Chimamanda Ngozi Adichie (2009), “tek hikâyenin tehlikesi”nden bahsederken, özellikle bazı kimliklere mensup olanların nasıl önyargılara maruz kaldığının altını çizer. Birileri hakkında tek hikâye oluşturmak; onların sadece bir yönünü öne çıkarmak, diğer yönlerini görmezden gelmek, onların yaşadıklarının nedenlerinden hiç söz etmeden sadece sonuçlarından söz etmek ve onlara daha güçlü olanların/hâkim olanların gözünden bakmak şeklinde somutlaşmaktadır. Adichie‟nin çarpıcı bir biçimde ve özellikle Afrika hakkında anlattığı tek hikâyeler daha çok dışarıdan anlatılan ve maruz kalınan, önyargıların ürünü olan tek hikâyelerdir. Bu hikâyeler insanı itibarsızlaştırır, insanların birbirlerini eşit görmelerini engeller ve insanlar arasındaki benzerliklerden çok farklılıkları öne çıkarır.

Türkiye‟de farklı bir etnik gruba mensubiyetin dillendirilmesi her zaman sorun olmuştur. Bu alanda Çerkeslerin paradoksal bir biçimde, “birden çok tek hikâyesi” vardır. Üstelik bu tek hikâyelerden bazıları kimliğin içerisinden kurulmaktadır.

Örneğin yaygın tek hikayelerden biri “muhalif olmamadır”. Gerçekten de birçok Çerkes, bazen övünme vesilesi bazen de Çerkeslerin durumunu tespit etmek amacı ile “muhalif” olmamanın altını çizer22. Çok sayıda Çerkesin kendisini anlatırken “muhalif olmama” sıfatını kullanması aslında icat edilen bir gelenek olarak anlaşılabilir. Bu gelenek, tarihsel köklerden ya da yaşanan gerçekliklerden de beslenmektedir. Bunun en güzel anlatımı/kurgusu da Osmanlıların sürgün edilen Çerkesleri kabul etmesi ve bunun bazı Çerkesler tarafından gerekçelendirilmesinde bulunabilir. Kadir Natho‟nun Nihat Berzeg‟e dayandırarak Osmanlı İmparatorluğunun Çerkesleri kabul etmesi anlatımı/tespitleri anlatmaya çalıştığımız konunun delillerini vermektedir. Bu anlatıma göre özellikle göç eden Çerkeslerin Osmanlı askeri kuvvetini güçlendireceği, Müslüman nüfusun oranını arttıracağı ve merkezi otoritenin zaafa uğradığı yerlerde bu otoriteye katkı sağlayacağından dolayı (Natho, 2009: 348)23 Çerkesler kabul edilmiştir. Bu durum “zaten devlet otoritesine katkı sunmak için gelindiği” söylemine destek sunmakta ve adeta “muhalif olmama” konusunda ikna edilmeyi sağlayacak bir geleneğe dönüşmektedir. Çerkeslerin Osmanlı Devleti‟ne sürgün edilmeleri de bu çerçevede okunmakta ve Çerkeslik ilk dönemlerden itibaren özellikle devletin güvenlik gücü olma, sarayın koruyucusu olma, devlet için sorun oluşturan bölgelerde tampon oluşturma gibi görevlerle birlikte anılmaktadır.

Ancak bu Çerkeslerin “tek hikâyesi” değildir. Zira Çerkeslerin Osmanlı devletine bağlılığı ve devlete hizmet eden önemli Çerkesler konusuna değinen Natho‟nun oluşturduğu listede bile (2009: 352 vd.). “çoklu hikayelere” rastlamak mümkündür. Osmanlı‟da padişaha ve Cumhuriyet döneminde bazı uygulamalara başkaldıran, itaat eden, komplo düzenleyen, komploları bozan, başkaldıran, başkaldıranlarla savaşan, padişahçı olan, padişaha karşı çıkan, anlaşmalar imzalayan, anlaşmalara karşı çıkan, milliyetçi olan, sıkı Kemalist olan, İslamcı olan, Batıcı olan, gelenekçi olan Çerkeslerle karşılaşılabilmektedir. Bu da “muhalif olmama” geleneğinin “tek bir Çerkes hikayesi”ne elvermediğini göstermektedir.

Çerkesler hakkında Adichie‟nin vurguladığı gibi resmi anlatıdan/hâkim güçlerden kaynaklanan24, hatta Çerkeslerden kaynaklanan ya da diğer unsurlardan kaynaklanan bazı “tek hikâyeler” ortaya atılır.

Ancak, bunun doğru olmadığı söylenmelidir. Tek hikâyeden kurtulmak; tümelle ve tikelle ilişkili bir tekili oluşturmak yani evrenselliği, ortaklığı ve biricikliği birlikte göz önünde bulundurmakla mümkün olabilir. Diasporik bir bilinç bu gerçeklikten uzak kalmamak şartıyla hem asimilasyona karşı durmayı hem de anayurt ile yaşanılan ülkeye katkı sunmayı sağlayacak bir alt yapı oluşturabilir. Üçüncü dalga geleneğin icadı sürecinde kullanılabilecek, öncelikle iletişim alanları ile ilgili olmak üzere, araçlar da oluşmuştur.

Kısmen ikinci dalga geleneğin icadı ile varlığını sürdüren ve gittikçe kendisini daha görünür kılan üçüncü dalga geleneğin icadı süreci; yepyeni bir dünyaya zemin hazırlamaktadır. Özellikle;

-Asimilasyona set çekme potansiyeli ile dünya Çerkesleri ile sosyo kültürel ilişkileri geliştirmeyi kolaylaştırmakta,

-Hem anavatanın hem de bulunulan ülkenin sosyo-politik yönüne etkide bulunmak için araçlar sağlamaktadır.

Her iki durumun da diasporada bulunan Çerkeslerin yararına olacağı rahatlıkla tespit edilebilir. Ancak bu avantajların bir kazan-kazan ilişkisine evrilmesi ile pastanın çok daha fazla genişleyeceği ve hem Türkiye hem anavatan hem de Çerkes diasporasının alacağı dilimlerin çok daha büyük olacağı söylenebilir. Bunun için diasporadaki Çerkeslerin kendi diasporik kimliklerini nasıl  kuracakları ve nasıl işletecekleri öncelikle belirleyici olacaktır. Yanı sıra anavatan ve Türkiye‟nin konu hakkındaki politikaları pastanın hacmini doğrudan etkileyecektir.

Sonuç olarak diaspora olmak hem köken ülke hem de yaşanılan ülke için bir potansiyel taşır. Bu potansiyelin kullanılabilmesi için önce açığa çıkması, ardından kurulacak ilişkiler ve karşılıklı etkileşim ile faydaya dönüşmesi beklenir. Bu ilişkiler sadece ekonomik ve kültürel değil ayrıca siyasal/ideolojik (örneğin demokratik kuralları taşımak gibi) bir değer transferine de zemin hazırlayacaktır. Böylece kültürel, ekonomik ya da siyasal olumlu değerlerin anavatan ile yaşanılan ülke arasında taşınması mümkün olabilecektir. Şüphesiz ki bu potansiyel Türkiye‟de yaşayan Çerkeslerde fazlasıyla mevcuttur. Gerisi bu potansiyelden faydalanacak tarafların işbirliğine ve gayretine kalmıştır.

22 Bunun tam aksi bir biçimde Kürtler ve Alevilerin özellikle politik özneleri, çoğu zaman muhalif olmaya olumu anlamlar yüklerler. Bu durum Çerkes kimliğini diğer kimliklerle karşılaştırılırken göz ardı edilmemelidir.

23 Bu üç gerekçenin yanı sıra, Osmanlının tarımla uğraşacak nüfusunu arttırma isteği ve Çerkeslerin bataklıkları kurutup tarım arazilerini geliştirmesi de sayılır.

24 Bu konuda özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında ulus-devlet inşası süresince farklı etnik grupların kamusal görünürlüklerinin hoş görülmemesinden Çerkeslerin de paylarına düşeni aldıkları ve aynı şekilde Çerkesce konuşmanın da problemli olarak görüldüğü hatırlanmalıdır. Bunların yanı sıra sadece Çerkeslere özgü bazı anlatılar da yok değildi. Bunlar arasında Çerkes kızlarının güzelliği, Çerkes Tavuğu ve “at hırsızlığı” ile anlatılan çoğu zaman olumsuzluğu çok etkili olmayan Çerkeslik hikâyeleri olduğu gibi özellikle, Cumhuriyet‟in ilk dönemlerinde Çerkes Ethem hakkında anlatılanlar üzerinden kurgulana ve Çerkeslere baskı kurmak amacıyla kullanılan “hain Çerkes” imajını işleyen tek hikâyeler de vardır.

Kaynakça

Adichie, N. C. 2009. “The Danger of a Single Story”, Ted Talks. Erişim Tarihi: 01.02.2021. https://www.ted.com/talks/chimamanda_ngozi_adichie_the_danger_of _a_single_story/transcript?language=en

Akdeniz Göker, E. (2018). ““Nereye Aitız?” Diasporik Kimlik ve Türk Vatandaşlığı Kıskacında Çerkes Kimliği”, Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (1), ss.91-105.

Alankuş, S. (1997). “Diaspora ve Çerkes Kimlikleri”, Nart Dergisi, 4. Sayı. Erişim Tarihi: 01.02.2021. https://www.kaffed.org/bilgibelge/ diaspora/item/309-diaspora-ve-cerkes-kimlikleri.html.

Alankuş, S. (1999). “Diasporik Bir Topluluk Olarak Çerkesler”, Nart Dergisi, 12. Sayı. Erişim Tarihi: 01.02.2021. https://www.kaffed.org/bilgi-belge/diaspora/item/217-diasporik-birtopluluk- olarak-cerkesler.html.

Alinia, M. (2004). Spaces of Diasporas: Kurdish Identities, Experiences of Otherness and Politics of Belonging. (Doktora Tezi), Gothenburg: Gothenburg Üniversitesi.

Anthias, F. (1998). “Evaluating „Diaspora‟: Beyond Ethnicity?”, Sociology, 32 (3), ss. 557-580.

Aslan, C. (2005). Doğu Akdeniz Çerkesleri, Adana: Serdar Yayınevi.

Başer, B. (2013), Diasporada Türk-Kürt Sorunu: Almanya ve İsveç‟te İkinci Kuşak Göçmenler, İstanbul: İletişim Yayınları.

Besleney, Z. A. (2014). The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History, New York: Routledge.

Bingöl, M. (2020). Kafkasya’da ve Diasporada Çerkes Kimliği Algısı, Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi.

Brubaker, R. (2005). “The „Diaspora‟ Diaspora”, Ethnic and Racial Studies, 28 (1), ss. 1-19. Diaspora Olmak ya da Olmamak: Çerkesler İçin Hayati Bir Meselenin Analizi

Chirikba, V. (2006). “Dünyada Yok Olma Tehlikesi Altındaki Diller, Bu Dilleri Korumaya Yönelik Politikalar, Adıge-Abhaz Dillerinin Durumu”, Yok Olma Tehlikesi Altındaki Diller ve Adıge-Abhaz Dillerinin Konumu Uluslararası Konferansı, Kafkas Dernekleri Federasyonu, Ankara, ss. 29-30.

Cohen, R. (1996). “Diasporas and the Nation-State: from Victims to Challengers”, International Affairs, 72 (3), ss. 507-520.

DEİK (2011). Dünyada Diaspora Stratejileri: Türk Diasporası İçin Öneriler, İstanbul: DEİK Yayınları. Erişim Tarihi: 30.01.2014. http://www.deik.org.tr/2886/Dünyada_Diaspora_Stratejileri_ve_Türk _Diasporası_için_Öneriler.html.

Dufoix, S. (2013). Diasporas, (Çev. William Rodarmor). Berkeley, Los Angeles, Londra: University Of California Press.

Dündar, F. (2002). İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikaları (1913-1918), İstanbul: İletişim Yayınları.

Efe, P. (Der.). (2013). Hayal Perdesinde: Ulus, Değişim ve Geleneğin İcadı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Florida International University (2014). “Multiple Diasporas: Jews in Cuba, Cuban Jews in Miami”, Cuban Research Institute. Erişim Tarihi: 01.02.2021. http://cri.fiu.edu/events/2014/multiple-diasporas-jews-incuba- cuban-jews-in-miami/.

Gide, F. (2014). “Osmanlı Devleti‟nden Günümüze Çerkes Örgütlenmeleri”,

Geçmişten Geleceğe Çerkesler: Kültür, Kimlik ve Siyaset - Uluslararası 21. Yüzyılda Çerkesler: Sorunlar ve Olanaklar Sempozyumu- (Der. Sevda Alankuş ve Esra Oktay Arı). Ankara: Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı Yayınları, ss. 347- 356.

Güçtekin, N. (2015). “Çerkes Teavün Mektebi (1910-1914)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 12 (23), ss. 1-21.

Hobsbawn, E. ve T. Ranger (Der.). (2006). Geleneğin İcadı, (Çev. M. M. Şahin). İstanbul: Agora Kitaplığı.

İstanbul Kafkas Kültür Deneği (2021). Erişim Tarihi: 01.02.2021. http://istanbulkafkaskultur.net/.

Kafkas Dernekleri Federasyonu (2021). Erişim Tarihi: 01.02.2021. https://www.kaffed.org/.

Kafkasevi (2021). Erişim Tarihi: 01.02.2021. http://www.kafkasevi.com/.

Karadaş, Y. (2009). Çerkes Kimliği: Türkiye’nin Sorunları, İstanbul: Sorun Yayınları.

Karayel, E. (2010). “Diaspora Ne Demek? Çerkes Diasporası Var mıdır?”, Kafkasevi, Erişim Tarihi: 01.02.2021. http://www.kafkasevi.com/index.php/article/detail/371

Kaya, A. (2001). “Türkiye‟deki Çerkes Diasporası ve Siyasal Katılım Stratejileri”, 21. Yüzyıl Karşısında Kent ve İnsan, (Der. Firdevs Gümüşoğlu). İstanbul: Bağlam Yayınları.

Kaya, A. (2007). “Diasporada Çerkes Kimliğinin Dönüşümü: Değişen Siyasal Konjonktür Karşısında Yeniden Tanımlanan Etnik Sınırlar”, Sivil Toplum ve Dış Politika: Yeni Sorunlar, Yeni Aktörler, (Der. S. C. Mazlum ve E. Doğan). Istanbul: Bağlam Yayınları, ss. 57-76.

Kaya, A. (2010). “Çerkes Diasporası ve Ulusaşırı Alanın Ortaya Çıkardığı Yeni İhtiyaçlar”, KAFFED. Erişim Tarihi: 01.02.2021. http://www.kafkasfederasyonu.org/haber/dernekler/2010/211210_oat_ ayhan_kaya.htm.

Kaya, A. (2011). Türkiye’de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcadı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Khatazhuko, V. (2013). “Ankara Çerkes Derneği – Konferans Konuşma Metni”, www.cerkes.org, Erişim Tarihi: 01.02.2021. https://www.cerkes.org.tr/valera-khatazhuko-konferans-konusmametni.

Khayati, K. (2009), Mağdur Diasporadan Sınır-Ötesi Vatandaşlığa mı?, (Çev. Fahriye Adsay). İstanbul: Aveta Yayınları.

King, D. ve H. Grullon, (2013). “Diaspora Communities as Aid Providers”, International Organization for Migration, Erişim Tarihi: 03.02.2014. http://www.iom.int/cms/en/sites/iom/home/what-we-do/migrationpolicy- and-research/migration-policy-1/migration-policypractice/ issues/augustseptember-2013/diaspora-communities-as-aidprov. html.

Natko, K. (2009). Kafkasya’da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, (Çev. Ömer Aytek Kurmel). Ankara: Kaf-Dav yayınları. Diaspora Olmak ya da Olmamak: Çerkesler İçin Hayati Bir Meselenin Analizi

Reis, M. (2004). “Theorizing Diaspora: Perspectives on “Classical” and “Contemporary” Diaspora”, International Migration, 42 (2), ss. 41-60.

Safran, W. (1991). “Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return”, Diaspora, 1 (1), ss. 83-99.

Sakman, T. (2015). Türk Diasporası’nın Avrupa Siyasal Sistemine Katılımı: Almanya, Hollanda, Belçika, Konya: Çizgi Kitabevi.

Salminen, T. (2007). “Europe and North Asia”, Encyclopedia of the World’s Endangered Languages, (Der. Christopher Moseley). New York: Routledge, ss. 211-280.

Süren, J. Z. (2014). “KAFFED Ne Yapıyor Dersiniz?”, Jineps Gazetesi, Kasım.

Taymaz, E. (1998). “Diaspora ve Kimlik”, Nart Dergisi, 2 (7). Erişim Tarihi: 21.01.2014. http://www.kafkasfederasyonu.org/nart_dergisi/sayi_7/diaspora_ve_kimlik.htm.

Tavkul, U. (1998). “Kültür Teorilerinin Işığı Altında Kafkas Kültürünün Sosyolojik Analizi”, Kırım Dergisi, 6 (22), ss. 25-28. Erişim Tarihi: 15.09.2015. http://caucasus.8k.com/analiz.htm,

Telli, R. (2018). Avrupa Birliği’nde Girişimci Türk Diasporası (Hollanda’ya Bakış), Bursa: Ekin Yayınları.

Toledano, E. R. (1994). Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890, (Çev. Y. Hakan Erdem), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Uçar, M. (2009). Nerelisin Kimlerdensin: Mezhep, Cemaat ve Yurttaşlık Arasında Çorum, Ankara: Dipnot Yayınları.

Uçar, M. (2014a). “Geleneğin İcadı: Çorum Çerkesleri Örneği”, Geçmişten Geleceğe Çerkesler: Kültür, Kimlik ve Siyaset -Uluslararası 21. Yüzyılda Çerkesler: Sorunlar ve Olanaklar Sempozyumu, (Der. Sevda Alankuş ve Esra Oktay Arı). Ankara: Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı, ss. 309-324;

Uçar, M. (2014b). “Dısarıda Bir Türkiyeli Diaspora Kimligi Olusturmak Mümkün mü?”, 2. Uluslararası Davraz Kongresi, Isparta, ss. 4421- 4442.

Uçar, M. (2014c). “Diasporadaki Türkler ve Türkiye‟ye Katkıları: Ahmet Ertegün Tartısması”, Scientific-Pedagogical Journal, 20 (1), 91-97.

Uçar, M. (2017). “Migration and Invention of Tradition: A Socio- Political Perspective on Euro-Alevis”, Voices of Migration, Culture and Identity: Alevism in Turkey and Europe, (Der. Tözün Issa). Londra: Routledge, ss. 131-144.

UNESCO (2021). “UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger”, unesco.org. Erişim Tarihi: 01.02.2021, http://www.unesco.org/languages-atlas/.

Wahlbeck, Ö. (2002). “The Concept of Diaspora as an Analytical Tool in the Study of Refugee Communities”, Journal of Ethnic and Migration Studies, 28 (2), ss. 221-238.

Yıldız, M. (2021). “Türkiye‟deki Çerkesler ve Kaybolmakta Olan Dilleri: Ertuğrul Mahallesi Örneği”, Tehlikedeki Diller Dergisi, 18. Sayı, ss. 25-43.

Kaynak: 

Akademik Hassasiyetler The Academic Elegance
Yıl/Year: 2021 Sayı/Issue: 15
Cilt/Volume: 8