Diasporanın Sosyokültürel Hafızası Olarak Çerkes Köyü -2 Ulaş Sunata

Diasporanın Sosyokültürel Hafızası Olarak Çerkes Köyü -2

Tartışma

Bu çalışmada Çerkes köylerine dair bulgular (i) demografik yapı, (ii) fiziksel altyapı, (iii) sosyokültürel boyut, (iv) köyötesi sosyal ağ ve (v) köyün kuruluşu ve öncesi başlıkları altında aktarılmıştır. Demografik yapı bağlamında nüfus, geçim kaynakları ve etnisite; fiziksel altyapı bağlamında ise ulaşım imkânları, eğitim ve sağlık kurumları ve diğer sosyalleşme kurumlarından bahsedilmiştir. Sosyokülterel boyutta ön plana çıkan misafirperverlik, köy kadınlarının korumasında olan dil, asimilasyonla baş etme, gelinlik, sosyal tabakalaşma, dernek kültürü, kültürel değişim başlıklarına dair bulgular verilmiştir. Köyün kuruluşuna dair yerleşme tarihi ve bataklık ve sıtma, itici ve çekici çevre faktörleri kapsamında iskân değişiklikleri tartışılmış. Ek olarak köyün Çerkes-öncesi tarihine ilişkin bölümde kırın tarih algısı sınıflandırılmıştır: boşluk algısı, burası değil, civar köyler algısı, birliktelik algısı, talan algısı, karşılılık algısı, tampon farkındalığı. Köyötesi sosyal ağ kısmında köylerarası ilişkilerin kurulum düzeni incelenmiştir. Bu başlıklardaki önemli bulgular öne çıkan bazı tartışmalar zemininde aşağıda sunulmuştur.

Kafkas halkları için kente göre köyün önemi şimdiye kadar birçok araştırmacı tarafından vurgulanmıştır. Eser (1999), Çerkes kültürü tipolojisinin ulusal olduğu kadar köylü bir karakter taşıdığını söyler. Nitekim Çerkeslerin uzun yıllar tarım toplumu olan köylerde cemaat içi ve dışa kapalı yaşamaları, diasporada köken kimliklerini korumalarını sağladığı görüşü hâkimdir (Alankuş-Kural, 1999; Bağ, 1999; Yançatoral, 1999). Köyden kente göçle ilgili ise yaygın görüş “kültürel yokoluş”a sebep verdiği üzerinedir (Eser, 1999; Yançatarol, 1999). Şehirlerde yaşamaya başlayan azınlık geleneksel etnik çevreden izole olduğu, şehir kültürüne entegre olduğu, modern endüstriyel hayatın içerisinde topluluk dışı evlilikler yapmaya başladığı için; bu azınlığın asimilasyon hızının arttığı söylenir. Geleneksel köy hayatının bitişi, hane sistemlerinin değişimi gibi sosyokültürel değişimlerin etno-kültürel karakterlerinde kayıplara yol açtığı düşünülür.

Türkiye’de hızlı şehirleşmeden dolayı kent nüfusunun büyük kısmını kırsal kökenliler oluşturur. Şehirlerin altyapı yetersizliğinde hızla artan nüfus servislere erişimi kısıtlamaktadır. Çare bulmak veya fırsat yakalamak için insanlar kırsaldaki kökenleriyle tekrar iletişime
geçmektedir. Çoğu yılın belli zamanlarında köyüne dönmeye ve emekliliklerini köylerinde geçirmeye başlamıştır. Aynı durum etnik ağı kuvvetli Çerkeslerde de görülmektedir. Son yıllarda giderek şehirlerde artan ve yoğunlaşan Kafkas dernekleri kültürel faaliyetleri sayesinde sosyalleşen Çerkeslerin kimliklerini korumaya çalıştıkları ve yeni kuşağın köken kimliğe önem verdiği görülmektedir (Alankuş-Kural, 1999; Chochiev, 2007; Özgür, 2011). Bu çalışmada da sadece köylerde yaşayan değil, şehirlerde yaşarken köylerle bağlantısı olan Çerkeslerin de büyük ölçüde dillerini ve geleneklerini korumuş olduklarını söylemek gerekir. Sonuçta, köyü şehre zıt konumlandırmak yerine kır-kent sürekliliği içinde günümüzde köyün şehirden beslendiğinin altı çizilmelidir.

Belirttiğimiz gibi Çerkeslerin diasporik sosyokültürel yapısında köylerin ayrıcalıklı ve nostaljik bir yeri vardır, köylerarasında köken kimliğin korunmuşluğuna atfen Uzunyayla köyleri örnek gösterilir. Çerkeslerde kır-kent sürekliliğinde kabilesel birliği sahipleniş ve popüler bir şekilde geleneksel kültüre bağlılık; danslarına, kıyafetlerine, müziklerine, yemeklerine ve misafirperverliklerine verdikleri önem devam etmektedir. Ayrıca saygı ve ayıplar (haynape) başlıkları sosyokültürün önemli unsurlarıdır. Tüm bu sosyokültürel yapının korunmasının köylere sahip çıkmaktan geçtiği söylenir. Kaya (2005) Türkiye’deki Çerkes köyünü mimari yapısı, geniş bahçeli müstakil evleri, köylerin kamusal forum alanları, iyi korunmuş ekolojik yapısı, konuşulan dilleri, farklı dansları, umumi sorunları çözümlemek için kurulan kamu mahkemeleri, mitleri, flört ritüel- leri, topluma mal olmuş bir kurum olarak konukseverliği, Zekes geceleri ve Çerkes mutfağıyla kültürel ve mekânsal bir devre olarak değerlendirir. 1993 yılında Uzunyayla köylerinde yapılan araştırmada devam ettirilen kültürel özelliklerden açık ara önde olan düğün ve nikâh törenlerinin ardından; sosyal ilişki ve dayanışma, gelenek ve görenek, yaşlılara saygı ve sevgi, cenaze merasimleri, misafire yönelik davranışlar, dilin konuşulması ve Çerkes-dışı evlilik gelmektedir (Eser, 1999). Kültürün devam etmesi için korunması gerekenler dendiğinde ise, gelenek hukukunun (xhabze) hemen ardından dilin korunması gelmektedir. Kentlerde anadili konuşmaya dair meyilden ziyade sosyokültürel diğer öğeler üstünden ilerleyen bir anlayışın genç kuşaklarda egemen olduğu görülüyor (Chochiev, 2007). Kırsal bölgelerde yadırgama ve kınama yollarıyla sosyal kontrol, Çerkes dillerinin korunumu sağlanır. Nitekim Uzunyayla köylerinde neredeyse yüzde 95 gibi büyük bir çoğunluk gündelik hayatlarında Çerkesçe kullandıklarını ve çocuklarına Çerkesçe öğrettiklerini belirtmiştir (Eser, 1999). Fakat çalışma bulgularımızdan bunun tüm Çerkes köyleri için böyle olduğunu söylemek zordur. Uzunyayla, köylerin coğrafi devamlılığı ve köy yoğunluğu sayesinde sosyal kontrolün köyötesine geçerek hem dilin en çok korunduğu hem de en muhafazakâr sosyokültürel hayatın yaşandığı bölgedir. Uzunyayla köylerinin hem oluşturduğu kimlik ve köy geleneğinin otantikliğiyle (Kaya, 2005) hem de köy yerleşimi ve konut tipinin - Kafkasya’dakinin kopyası olarak - orijinalliğiyle (Eser, 1999) diğer bölgelerden ayırt edildiği söylenir.

Dil korunmasında aktif rolün köylerdeki kadınlarda olduğu görülmüştür. Anadilin çoğunlukla kadınlar tarafından kullanılıyor, biliniyor ve öğretiliyor olması Çerkes diasporası için önemli bir bulgudur. Kır diasporasında kadınlara nazaran bekâr erkek sayısındaki belirgin fazlalığın dikkat çekici bir bulgu olduğunu belirtmiştik. Sosyokültürel yapının temel unsuru dilin devamlılığı için cemaati koruma adına Çerkes gelin arzusunun sosyal baskıya dönüştüğü görülmektedir. Ataerkil arkaplanını unutmadan sosyokültürel mirasın taşıyıcısının kadın olduğu ve bu yüzden cemaat içi evlilik baskısının özellikle erkekler için geçerli olduğu söylenebilir.

Shankland (1999) çalışmasında, köy-mahalle-kasaba-ilçe-il şeklinde yaratılan hiyerarşik düzende devlet söylemine paralellikleriyle Sünni-Türklerin kırsalın dönüşme sürecinde diğer etnik gruplara kıyasla daha etkili oldukları ve kırsalın Sünni-Türklerin merkezi yerleşmeleri tarafından kontrol edildiğini belirtir. Sünni-Türk köyleri genelde “prototip” olarak okunur ve diğerleri bu prototip ile karşılaştırılır. Çerkes köylerini Sünni-Türk köyleri ile karşılaştıran Kaya (2005), hem fiziki hem de sosyokültürel farklılıklara dikkat çeker. Çerkeslerde güçlü doğa merakı ve bilincini orman yakınına yerleşmelerinden, daha demokratik cinsiyet ilişkilerini kaçgöç geleneğinin olmayışından, özel-kamusal alan ayrımındaki farklılığı köy evlerini belirli uzaklıklarla inşa etmelerinden çıkartır. Farklılıkların kırsal bölgede Sünni-Türklerin Çerkeslere karşı önyargılı olmalarına yol açığını ve Çerkeslerin Anadolu’nun kırsallığına adapte olmamakla suçladıklarını belirtir. Aradaki soğukluğun iletişimi kısıtladığını ve iki grup arasında evliliğin oldukça az olduğunu belirtir. Kaya (2005) özellikle çevre köyleri ağırlıklı Sünni olanların bir arada yaşamayı sürdürmek adına daha din-merkezli yaşam sürdürdüklerini yani asimile olduklarını belirtir. Çerkes kimliğini korumak adına hayatı İslamlaştırmak veya dindarlık rasyonel bir hayatta kalma stratejisi olarak okunabilir (Kaya, 2005). Hayatta kalma stratejisi olarak çevreye uyumlu makbul vatandaşlık tercihi İsrail’de yaşayan Çerkesler için de geçerli olabilir. Shwarts (2009) çalışmasında “Arap olmayan ve Sünni mezhebine mensup” Çerkeslerin bir yandan kendi kültürlerini muhafaza ederken diğer yandan ülkedeki ilerlemeci atmosfere ve İsrail toplumuna uyum sağlamaya çalıştıklarından bahseder.6

Türkiye’de misafir odalarında (köy odaları) toplanan köylülerin artık daha yaygın olarak kahvelerde toplandığından bahseden Beeley (1970) kahvehaneleri sosyal birer müessese olarak ele alıyor. Odalardan kahvehanelere geçişin sebeplerini ise nüfus artışı, köylerarası mobilite, sosyal tabakalaşmanın eski katılığını yitirmesi ve otarşik tarımsal üretimden ticaret odaklı tarıma geçiş olarak sıralar. Sonuç olarak, misafir odaları daha çok içe kapanık ve statünün yaş ve aileye dayandığı köylerde, kahvehaneler ise daha çok statünün eğitim ve mali duruma bağlı olduğu köylerde daha sık görülüyor (Beeley, 1970). Bu çalışmada da Çerkes köyleri için statünün eğitim ve mali seviye üstünden kurulduğu bir düzene dönüşüm görülmüştür.

Şehirleşme ve topluluk dışı evlilikler dışında Türkiye’de Çerkes sosyokültürel yaşamını derinden etkileyen başka sosyal gerçeklikler de vardır: (i) Türkleştirme politikaları: zorunlu Türkçe ilköğretim ve askeri hizmet, radyo ve televizyonun ülkenin neredeyse her hanesine TRT ile girişi, (ii) Darbeler: derneklerin kapatılması, (iii) Anavatan Kafkasya ile yeniden karşılaşma, (iv) Bilişim dünyasındaki devrimle sosyal medyayla zaman-mekândan bağımsız sosyal ilişki imkânları. İlk iki gerçeklik ulusal, son ikisi ise küresel ölçekteki deği- şimlerin sosyal hayata etkilerini ortaya koymaktadır. İlk ikisi başta Çerkes halklarının dillerini korumalarının önündeki engellerdir. Kafkas toplumları arasında Türkçe; anadillerinin yerini tutmaya sadece sosyal hayatta değil, aynı zamanda gündelik hayatta da başlamış ve iletişimin tek yolu olmuştu. Bu durum Türkiye’de azınlıkların kültürünü korumasını hem şehir hem köyde oldukça zor hale getirmişti. Ama yukarıda bahsettiğimiz son iki sosyal gerçeklik köken kimliğe ve etnokültüre dair bilginin yeniden artmasını sağlamıştır (Miyazawa, 2009).

Bu çalışmada sunulan Çerkes köyleri sosyal ağı diasporanın köy ötesi ilişkilerine betimlemeye ve açıklamaya çalışır. Sosyal ağ haritasında kurulan, devam ettirilen ve geliştirilen temas evlilik gibi bireysel ilişkilerin yanı sıra tarihsel veya sosyal bağlar olabilir. Bu sosyal ağ haritasına baktığımızda çıkarımlar yapabilmekteyiz: (i) Ana eksen bölgesinde farklı kabileler de olsa coğrafi mesafeler gözetilmeksizin ilişki yoğunluğu görülmektedir. Güney Marmara’nın hem Doğu Marmara, hem İç Anadolu hem de Güney Ege köyleriyle yakın ilişkileri vardır. (ii) Ulusötesi ilişkiler Çerkes kır diasporasında yaygındır. (iii) Aynı kabilelerin birbiriyle özellikle tarihsel bağları, ilişkilerin devamlığını getirmiştir. Doğu Marmara’da benzer kabilelerin daha ilişkili olduğu görülüyor. (iv) İlişkileri yoğunlaştıran kilit Çerkes köyleri vardır.

6 Bu karşılaştıma biçimleri Türkiye’de de “Türk olmayan ve Sünni mezhebine mensup" şeklinde yapılmaktadır. Halbuki diaspora yaşamında hem biyolojik hem de sosyokültürel olarak melezlenmelerin olduğu unutulmamalıdır. Örneğin Alevi-Çerkesler de vardır.

Sonuç

Ortak ve farklı özellikleri olsa da bir Çerkes köyü kurgusunun sosyal olarak yapılandırıldığı görülmektedir. Köyler diasporanın sosyokültürel hafızası olarak Türk-Sünni asimilasyonuna ve ulusal hafıza üretimine direnci en çok kır-kent sürekliliğinde, köylerarası ilişki ağlarında ve ulusötesi bağlarla kuvvetlendirmektedir.

Bu çalışmada ilk kez Çerkes köyleri tipolojisi çıkarılmaya çalışılmıştır: homojen, heterojen ve karma Çerkes köyleri. Araştırmaya dâhil edilen Çerkes köylerine komşu köylerin ve karma köylerin şu andaki etnik kompozisyonu Osmanlı iskân politikasından kaynaklanan demografik bir yapıdır. Birçok kaynaktan ve bulgudan köy ya da hane komşuluğunun başat olarak Alevi, Avşar, Yörük, Kürt, vb. diğer azınlık gruplarından kurulduğu okunuyor, şimdiki kompozisyonun arkasında Osmanlı iskân siyaseti ve bu eksende rota çizen asimilasyon siyasetinin Türkleştirme kanadının varlığı belirgindir. Bu kanat Çerkes diasporasının sosyokültürel öğelerinden en çok halkların anadillerinin kayboluşuna sebep vermiştir. Dilin korunmasında aktif rolün köylü kadınlarında olduğu vurgulanmıştır. Köylü erkeğin sosyokültürel korumayı dolaylı olarak Çerkes gelin bulamadığı noktada hayatını bekâr olarak devam ettirerek desteklediğini söylemek mümkündür.

Ayrıca bu çalışmada asimilasyon siyasetinin diğer kanadı Müslümanlaştırma siyasetine ilişkin bulgular da sunulmuştur. Nitekim bu bağlamdaki katkı daha önce üzerinde çok da tartışılmayan Çerkes köylerinde (şimdi birlikte yaşanılan değil) daha önce birlikte yaşanılan hatta köylerin Çerkeslerden önceki sahiplerine dair hafızaları tanımlamasıdır. Bu çalışmada yine bir ilk olarak kırsal hafızanın “öncekiler” algısı tasniflenmeye çalışılmıştır.

Osmanlı iskân siyasetinin bir hedefi yukarıda belirttiğimiz gibi merkezi yönetimle Çerkes kabile kültürünü çözmekti. Farklı sülalelerin coğrafi mesafeye rağmen hâlâ ilişkilerini koparmamaları ve korumaları hatta geliştirmeleri diasporanın sosyokültürel direncinin en önemli göstergesidir.

Sonuç olarak, bu çalışma diasporik sosyokültürel hafıza olarak nostaljik ve otantik olarak yapılandırılan Çerkes köyü kurgusunu eleştirir. Bunun yerine diasporik hafızanın (Çerkes köyünden ziyade) Çerkes köylerinin köyötesi ilişkilerinin zenginliğinde olduğunu öne sürer.

KAYNAKÇA

• Alankuş-Kural, S. (1999). Kültürel/Etnik Kimlikler ve Çerkesler. (Der.), içinde Türkiye Çerkeslerinde Sosyo-Kültürel Değişme (s.33-54). Ankara: Kaf Der Yayınları.
• Assman, J. (2001). çev. Kültürel Bellek. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bağ, Y. (1999). Çerkes Kimliği. (Der.), içinde Türkiye Çerkeslerin- de Sosyo-Kültürel Değişme (s. 5-16). Ankara: Kaf Der Yayınları.
• Beeley, B. W. (1970). The Turkish village coffeehouse as a social institution. Geographical Review, 475-493.
• Berber, F. (2011). 19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler. Karadeniz Araştırmaları, 31(31), 17-49.
• Chochiev, G. (2007). On the History of the North Caucasian Diaspora in Turkey. Iran & the Caucasus, 11(2), 213-226.
• Eser, M. (1999). Uzunyayla Bölgesindeki Çerkes Köylerinde Sosyo-kültürel Değişme. (Der.), içinde Türkiye Çerkeslerinde Sosyo-Kültürel Değişme (s. 55-142). Ankara: Kaf Der Yayınları.
• Kaya, A. (2005). Cultural reification in circassian diaspora: ste- reotypes, prejudices and ethnic relations. Journal of Ethnic and Migration Studies, 31(1), 129-149.
• Kocacik, F., & Eser, M. (2010). Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler (Sivas İli Örneği). Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 2(1), 187-196.
• Mills, A. (2006). Boundaries of the nation in the space of the urban: landscape and social memory in Istanbul. cultural geographies, 13(3), 367-394.
• Miyazawa, E. (2009). Some Consequences of the Re-encounter with the “Homeland” on the Production of Local Knowledge: A Case of Circassians in Turkey. Ergun Özgür (Der.), içinde The North Caucasus: Histories, Diasporas and Current Challenges (s.91-106). Ankara: Kaf-Dav.
• Özgür, E. (2011). The North Caucasian and Abkhazian Diasporas: Their Lobbying Activities in Turkey. Caucasus Studies: Mig- ration, Society and Language, 4, 80-88.
• Shankland, D. (1999). Integrating the Rural: Gellner and the Study of Anatolia. Middle Eastern Studies, 35(2), 132-146.
• Shwarts, O. (2009). Restoration and Reconstruction of the Cir- cassian Village Kfar-Kama. FIG Working Week 2009. Surveyors Key Role in Accelerated Development, Eilat.
• Thiesse, A-M. (2006). l’Idendités Nationales: Un Paradigme Transnational. der. Dieckhoff, A. ve Jaffrelot, C. Repenser le nationalisme: Théories et pratiques. Les Presses de Sciences Po.
• Yançatarol, S. (1999). Türkiye Çerkeslerinde Sosyo-kültürel Değişme Sempozyumu Sunuş Bildirisi. (Der.), içinde Türkiye Çerkeslerinde Sosyo-Kültürel Değişme (s. 1-4).Ankara: Kaf Der Yayınları.
• Woods, M. (2010). Rural (Key Ideas in Geography). Abingdon: Routledge.
• Yüksel, H. (1994). Kafkas Göçmen Vakıfları. Vakıflar Dergisi, (XXIV), s. 117-126.

Kaynak: www.academia.edu