Kayseri'de Çerkeslerin İskanı

Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına (Rumeli ve Anadolu’ya) göç yollarını gösteren harita (http://www.circassianworld.com)

Kuzey Kafkasya, Osmanlı Devleti tarafından Fatih Sultan Mehmed Dönemi’nde ele geçirilerek yönetimi Osmanlı Devleti’ne tabi Kırım Hanlığı’na bırakıldı. Böylelikle Kafkasya, henüz yeni yeni siyasi oluşumunu tamamlayan Rusya ile Osmanlı Devleti arasında sınır vazifesi gördü. Kafkasya’dan Osmanlı Devleti’ne göç hareketlerini belirleyen ana faktör Rus Çarlığı’nın Kafkasya’yı işgal ettikten sonra bölge halklarına karşı uyguladığı baskı ve yıldırma politikalarıdır. 1774’te Osmanlı Devleti’nden Kırım’ı koparan Rusya, Kafkasya’dan da bazı kazanımlar elde etti. Rusya’nın bu ilerleyişi Kafkasya’nın Osmanlı devlet politikasında birinci sıraya yükselmesine neden oldu. Bu tarihten sonra ise devlet, Kafkasya merkezli savunma politikaları geliştirdi. Bölge halklarının devlete olan bağlılığını artıracak önlemler almaya başladı.

Alınan tüm önlemlere karşın adım adım ilerleyen Rusya, II. Katerina (1762-1796) zamanında, Kırım’ı ele geçirdiği gibi büyük ölçüde Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’daki gücünü kırdı. 1801 yılında Gürcistan Rusya tarafından işgal edilirken, son olarak 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonucu imzalanan Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’daki hâkimiyeti sona erdi. Bu tarihten sonra Rusya’nın amansız işgaline karşı, Kafkas halklarının mücadelesi ön plana çıktı.

1785’te Rus işgaline karşı ayaklanan İmam Mansur, direnişe öncülük eden aynı zamanda direnişe dinî boyut yükleyen liderlerdendir. Fakat Kafkasya’da direnişin asıl büyük lideri Şeyh Şamil oldu. Şamil’in, direnişin başına geçmesinden sonra Kafkas halklarının Ruslara karşı verdiği mücadele hız kazandığı gibi, Ruslar bu süreçte büyük ölçüde çaresiz kaldılar.

Kırım Savaşı, Kafkas halkları için bir fırsat oldu. Fakat müttefiklerle irtibat eksikliği bu fırsatın yeterince değerlendirilememesine neden oldu. Kırım Savaşı sırasında ölen Çar I. Nikola’nın yerine geçen II. Alexander, Kırım Savaşı’nda alınan mağlubiyetin telafisi için Kafkasya sorunu üzerine eğildi. Üç ordu tarafından ablukaya alınan Şeyh Şamil, 1859’da teslim olmak zorunda kaldı. Şeyh Şamil’in teslim olmasıyla Kafkasya’daki direniş Batı Kafkasya sahasına kaydı. Burada zayıflayan mücadele, 1864’te son direniş noktasının
ele geçirilmesiyle son buldu ve Kafkasya’- nın Ruslar tarafından işgali tamamlandı. Bu tarihten sonra Rusların, Kafkas halklarına üzerinde kurduğu baskı ve uyguladığı sert yöntemler bölge halkının tarihi, dini, ekonomik anlamda kuvvetli bağlarının mevcut olduğu Osmanlı Devleti’ne göç etmelerine neden oldu.

Rusya, henüz Kafkasya’nın işgalini tamamlamadan önce bölgede kalıcı olabilmek ve uzun vadede kontrolü elinde tutabilmek için bölge halkının en azından bir bölümünün Rusya içlerine sürgün edilmesinin gerekli olduğuna karar vermişti. Bununla birlikte gerek güvenlik endişeleri gerekse Kafkas halklarının böyle bir teklifi kabule yanaşmamaları Rusya’nın işini zorlaştırdı. Kafkas halklarının Rus baskısı sonucu Osmanlı Devleti’ne yönelik göçleri başladı. Rusya, özellikle Çerkezleri, dağlık arazi ve vadilerden çıkartarak kıyılara doğru sürdü, ev ve tarlaları yakmak suretiyle göçü hızlandırdı. 1859’dan itibaren yoğunluk kazanan göçler, 1862-1865 yılları arasında doruk noktasına ulaştı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra tekrar yoğunluk kazanan göç hareketleri, 1890-1908 yılları arasında seyrek yoğunlukta devam ederek 1920’li yıllarda son buldu.

Bu süreçte, göç eden nüfusa yönelik kesin bir sayı yoktur. Göç yollarında uygun olmayan ulaşım koşulları ve bulaşıcı hastalıklar nedeniyle ve muhacirler arasındaki yüksek ölüm oranından ötürü kayıt dışı göçler nedeniyle net bir nüfusun belirlenmesi güçtür. Bununla birlikte 1865’e kadar yaklaşık 600.000 kişi Osmanlı topraklarına göç etti. Bu tarihten sonra ve 93 Harbi (1877-1878) sonrasındaki dönemlerde gelenlerle birlikte yaklaşık bir buçuk milyon Kafkasyalı Osmanlı Devleti’ne göç etti.

Uzunyayla’ya iskân edilmiş Kafkas göçmeni bir aile-1908 (Tuzcu, Talas)

Justin McCarthy, “Yolda bir milyon Çerkez öldü. Bu bir soykırım” demektedir. Kafkas muhacirlerinin büyük bölümü Osmanlı topraklarına deniz yolu ile ulaştı. Kafkasya sahillerindeki limanlardan yola çıkan muhacirlerin varış noktaları Samsun, Trabzon, İstanbul, Köstence, Varna gibi limanlardı. Karayolu ile gelenler ise Kafkas dağlarını aşarak Kars üzerinden Anadolu’ya girdiler. Muhacirlerin çoğunluğu Karadeniz limanlarına özellikle Trabzon ve Samsun’a indirilmekteydi. Savaşın vahşetinden kaçan binlerce insan sağlıksız koşullar ve yoksulluk gibi sebeplerin yanında Tifüs, Çiçek salgınları sonucu büyük kayıplar verdi.

Muhacirler için öncelikle düşünülen iskân sahaları boş ya da seyrek nüfuslu araziler oldu. Ankara, Kayseri, Sivas, Konya, Bursa, Çarşamba, İzmir, Aydın, Adapazarı bunların başında gelmektedir. Muhacirlerin bir an önce iskân edilerek üretici konuma gelmeleri hem kendileri hem de devlet açısından büyük önem taşımaktaydı.

Uzunyayla Bölgesine İskân: Uzunyayla, Osmanlı Devleti’nin iskân politikası doğrultusunda geniş bir alana ve seyrek nüfusa sahip olması nedeniyle Kafkas muhacirleri için ilk düşünülen yerlerden biri oldu. Coğrafi olarak muhacirlerin uyum gösterebileceği yapıda ve iklimi serindi. İdari bakımdan Sivas vilayetine bağlı olan bölge, başlangıçta Dulkadıroğulları* Beyliği’nin yaylağı iken daha sonra Mekke, Medine vakıfları arasına alınmıştı. Aşiretlerin bölgeyi yaylak olarak kullanması ve geçiş güzergâhında olması nedeniyle, Uzunyayla’nın nüfusu azalmış ve ekonomik anlamda fayda sağlanmaz olmuştu. Aşiretlerin bölgede yarattığı huzursuzlukların giderilmesi için buradaki nüfuzlarının kırılması, Kafkas muhacirlerinin iskânında bir diğer nedendi. Aşiretler muhacirlerin Uzunyayla’da iskânına karşı çıkmakla beraber, devletin eski ve yeni tebaası arasında ayrım gözetmemesi, hatta zaman zaman muhacirleri destekler yönde tavır alması sonucunda, muhacirlerin Uzunyayla’ya iskânı gerçekleşti.

Muhacirlerin de Uzunyayla’yı tercih etmelerindeki faktörler, devletin bu bölgeyi iskân sahası olarak belirleme nedenleriyle örtüşür. Arazinin geniş olması, muhacirlerin birbirine yakın köyler teşkili ile kalabalık bir nüfusu barındırabilecek şekildeydi. Böylelikle kabile ya da akrabalarından ayrılmak istemeyen muhacirler toplu olarak Uzunyayla’ya yerleşebileceklerdi. Bunun yanında coğrafi yapı ve iklim önemli bir faktördü. Kafkasya’nın serin ikliminden çıkan bazı muhacirler, sıcak bölgelere uyum sağlayamadığından ölümler meydana geldi. Uzunyayla’nın serin havası muhacirlere uygun idi.

Uzunyayla’ya göçlerde muhacirlerin izlediği güzergâh, başlangıç noktaları diğer muhacirler gibi Kafkasya sahilleriydi. Gemilerle taşınan muhacirler Anadolu’ya Trabzon, Samsun, İstanbul, Sinop, Batum gibi liman ve iskelelerden çıkmaktaydılar. Buralarda biriken nüfus ise, belirlenen geçici iskân merkezlerine yönlendirilmekteydi. Ankara, Yozgat ve Kastamonu, geçici iskân bölgelerinin başında gelmekteydi. Buralarda ihtiyaçları misafireten kaldıkları bölge ahalisi tarafından ya da devlet tarafından karşılanmaktaydı.

Uzunyayla’ya sevk edilen muhacirlerin kesin sayısının tespiti ise pek mümkün değildir. Bazı muhacir kafilelerinin sayısının belirtilmemiş olması ve kayıt dışı göçler, bu durumun başlıca nedenleridir. Ulaşılan belgeler ışığında Uzunyayla’ya 1860-1862 yılları arasında İzmir, İstanbul, Trabzon, Çorum, Kastamonu, Ankara, Bilecik, Bolu, Yozgat, Kütahya, Aydın, Amasya gibi şehirlerde geçici olarak iskân edilip ya da kalıcı iskânları gerçekleştirin fakat çeşitli sebeplerle Uzunyayla’ya göç eden Kafkas muhaciri sayısı yaklaşık 13.000 ile 15.000’e ulaşmaktadır. Uzunyayla’daki muhacir nüfusunun büyük bölümü, 1860-1862 yılları arasında bölgeye gelmiştir. 93 Harbi sonrası yeni bir muhacir akınına uğrayan Osmanlı Devleti, Rumeli ve Kafkas muhacirlerinden Sivas’a gönderilen 13.472 kişilik nüfusun bir kısmını bölgeye yerleştirmiştir. 1899 yılında ise altmış hanelik muhacir topluluğu Uzunyayla’da Yassıpınar köyüne yerleştirildi. İskân edilenlerin çoğunluğu Çerkezler olmak üzere Kumuk, Çeçen ve Dağıstanlılardı.

Muhacirlerin Uzunyayla’ya sevk edilmesinden sonra asıl mesele bunların bir an önce iskân edilerek üretici konuma geçmelerinin sağlanması oldu. İskânın birinci aşaması ise hane inşaatıdır. Devlet, hane inşaatı için yerel memurları görevlendirerek gerek kendi kaynaklarından gerekse yerli ahali ve muhacirlerden faydalandı. 1861 yılında Uzunyayla’da yaklaşık 2.000 hane inşaatının gerçekleştirilmesi öngörülmekteydi. Devletin yanında Uzunyayla’ya komşu olan köy ve kasabalar da muhacirler için hane inşaatına yardım etti. Yıldızeli, Tenos, Hafik, Gemerek gibi kazalar başta olmak üzere Uzunyayla’ya komşu mahallerin halkı, yaklaşık 200 hanenin yapım masrafını karşıladı.

Muhacirlerin iskân edilmesi için başta gelen koşul, hane inşaatı yanında muhacirlerin sosyal ve dinî ihtiyaçlarını karşılayacak binalar da inşa edildi. Hafik kazası bir cami ve mektep inşa ederek masrafını hazineye bağışladı. İnşa edilen sekiz mescide de muhacir ulemasından seçilenler hatip olarak tayin edildi.

İskân edilen muhacirlerin devletle olan ilişkilerinde dil farklılığından ve idari boşluktan kaynaklanan sorunların giderilmesi için Mesudiye kazası kurularak, Ahmet Şakir Efendi müdür tayin edildi ve Uzunyayla’da kurulan köyler buraya bağlandı. Mesudiye kazası daha sonra lağvedilerek, 1861’de kurulan Aziziye (Pınarbaşı*) kazasına nahiye olarak bağlandı. Aziziye kazası idari bir merkez olmanın yanında muhacirlerin ticaret, eğitim vb. ihtiyaçlarını karşılayacak bir merkez olmuş ve adını dönemin padişahı Abdülaziz’den almıştır. Pınarbaşı yöresinde kurulan Aziziye, henüz iskân edilmemiş muhacirlerin yerleştirilmesiyle kısa zamanda bölgenin merkezi konumuna yükselmiştir. Sivas vilayetine bağlanan Aziziye, 1926 yılında Pınarbaşı adını alarak Kayseri’ye bağlandı.

Pınarbaşı- Kabaktepe Köyü Kafkas göçmeni yaşlılar-1908 (Tuzcu, Talas)

Muhacirler Osmanlı topraklarına ayak bastıkları andan itibaren, geçici ya da kalıcı iskân noktalarına gidebilmek için ihtiyaç duydukları araba, hayvan ve taşıma ücretleri yerli halk veya bölgenin resmî idaresi tarafından karşılanmaktaydı. Devlet, keyfî yer değiştirmeler dışında muhacirlerin yol masrafına ilişkin taleplerine genellikle olumlu cevap vermiştir. Muhacirlerin gerek nakilleri sırasında gerekse geçici olarak iskân edildiklerinde en önemli sorun, beslenme ihtiyacının karşılanması idi. Genellikle muhacirler, yöre köy ve kasabalara dağıtılmak suretiyle gıda ihtiyaçlarının yerli halk tarafından karşılanması yoluna gidildi. Muhacirlerin büyük bölümünün mal mülklerini yurtlarında bırakmaları, muhacirlerin mümkün mertebe düzenli olarak günlük ekmek yardımında bulunulmasını zaruri kılmıştır. Uzunyayla’da 1861 yılında 666 hane muhacire iskân olununcaya kadar günlük yarımşar kıyye ekmek veyapahası yardımında bulunulması uygun görülerek icra edilmiştir.

Yardım konusunda bir diğer önemli konu, iskân edilenlerin üretici konuma geçebilmeleri için gerekli koşulların oluşturulmasıydı. Bu konu da tarım ve hayvancılık ile ilgilidir. Muhacirlere Uzunyayla’da işleyebilecekleri kadar toprak ücretsiz olarak dağıtıldı. Toprağı işlemek için gerekli alet, edevat ve hayvan da mümkün mertebe muhacirlere sağlandı. Muhacirlerin kendilerini geçindirecek duruma gelmelerine değin de aşar muafiyeti temin edildi. Bu bağlamda devlet, Kafkas muhacirlerinin yeni geldikleri vatanlarına sosyal ve ekonomik anlamda, kısa zamanda uyum sağlamaları için mümkün olduğu kadar gerekli çabayı sarf etti.

Kaynakça: BOA İ. MVL, 586/26367, 27/N/1277; BOA A.MKT. NZD, 347/63, 21/N/1277; BOA HR. TO, 258/75, 18/2/1880; BOA A.MKT. MHM, 215/88, 12/L/1277; BOA A.MKT. NZD, 348/63, 4/L/1277; BOA A.MKT. MVL, 130/15; BOA A.MKT. MHM, 155/4, 15/S/1279; BOA A.MKT. UM, 464/71, 26/N/1277; BOA A.MKT. MHM, 228/22, 21/M/1278; BOA A.MKT. NZD, 321/94, 2/S/1277;

Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul 1307, C II;

John F. Baddaley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, (çev. Sedat Özden) Kayıhan Yayınları, İstanbul 1989;

Cafer Barlas, Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İnsan Yayınları, İstanbul 1999;

Süleyman Erkan, Kırım ve Kafkasya Göçleri, Kafkasya ve Orta Asya Uygulama ve Araştırma Merkezi, Trabzon 1996;

Safarov Rafik Firuzoğlu, “Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Göçler”, Osmanlı Ansiklopedisi, C IV;

Bedri Habiçoğlu, Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler ve İskânları, Nart Yayıncılık, İstanbul 1993;

Paul B. Henze, Kafkaslarda Ateş ve Kılıç 19. Yüzyılda Kuzey Kafkasya Dağ Köylülerinin Direnişi, (çev. Akın Kösetorunu), ODTÜ, Ankara 1985;

Nedim İpek, “93 Muhacereti”, Osmanlı Ansiklopedisi, C IV;

Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830–1914), (çev. Bahar Tırnakçı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003;

Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Çev. Bilge Umar, İstanbul 1995;

Süleyman Özkan, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nin Göçmenleri İskân Politikasına Yabancı Ülkelerin Müdahaleleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, C IV; Satoğlu, “Pınarbaşı”, Ansiklopedi;

Abdullah Saydam, “Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti”, Osmanlı Ansiklopedisi, C IV;

Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856–1876), TTK, Ankara 1997;

Bilal Şimşir, Rumeli’den Türk Göçü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1968;

İbrahim Tatarlı, “Bulgaristan’daki Türk Göçmenleri”, Uluslararası Göç Sempozyumu Bildiriler 2005, Sistem Matbaacılık, İstanbul 2006;

Ufuk Tavkul, Kafkasya Gerçeği, Selenge Yayınları, İstanbul 2007;

Muzaffer Ürekli, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Hâkimiyetinde Yükselişi, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1989;

Mehmet Yılmaz, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası”, Osmanlı Ansiklopedisi, C IV;

Tolga Akay, Kafkasya’dan Uzunyayla Havalisine Göçler ve İskân (1859- 1876), ERÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans tezi), Kayseri 2009.

TOLGA AKAY

Kaynak: Kayseri Ansiklopedisi, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları No: 95