Rusya’da ‘Ana Diller’ Eğitim Standardından Çıkarılıyor

Rusya’da ‘Ana Diller’ Eğitim Standardından Çıkarılıyor

Nuriya Fathullina, Yelena Kolebakina-Usmanova, Alfred Muhametrahimov, Elvira Samigullina

Business Online – Sosyo-politik İnternet Gazetesi (Tataristan), 12 Mayıs 2025

Çev. Murat Topçu

Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı, “Rusya Federasyonu Halkının Dili” kavramını getiriyor. Ve bu, göründüğü kadar masum değil.

Yelena Yampolskaya devlet başkanının “Rusçanın ve anadilin karşı karşıya konmaması” önerisini hararetle destekliyor. (Foto: БИЗНЕС Online)

“Örneğin, Mordovya’da Erzalar ve Mokşalar var, Erza ve Mokşa dilleri var. Bunlardan hangisi halkın dili? Her iki dil mi? Mordovya dili mi? Yoksa “halkın dilleri” ifadesi mi kullanılmalı? Ana dil söz konusuysa, Erzalar için Erza dili, Mokşalar için Mokşa dili olduğu açıktır. Peki Dağıstan’da Dağıstan halkı yaşamıyor mu? Bu yirmi kadar ana dil demek!” “BUSINESS Online” uzmanları, Rusya Eğitim Bakanlığı’nın, ülke başkanının protokol emrini yerine getirerek, federal devlet eğitim standardında “ana dili” “Rusya Federasyonu halkının dili” ile değiştirmeyi öneren yeni girişimine böyle tepki gösterdi. Yazımızda, bunun okullarımızı nasıl “2000’li yılların durumuna” geri döndürebileceği ve girişimin Rusya Anayasası ile nasıl çeliştiği ele alınıyor.

Yampolskaya: “Rusça ana dil değilse, Rusya da Vatan değildir”

“Ana dil” kavramı, yakın gelecekte Rusya ortaöğretim sisteminden kaybolacak. Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı’nın normatif yasal düzenleme projeleri federal portalında yayınlanan karar taslağının içeriğinden bu sonuç çıkarılabilir.

Buna göre, temel genel ve ilköğretim Federal Devlet Eğitim Standartı’nda (FGOS) değişiklikler yapılması planlanıyor. Yaklaşık 150 sayfalık belgede, Rusya Federasyonu’nun ulusal bölgelerinde kesinlikle yankı uyandıracak hükümler var.

Özellikle, Federal Devlet Eğitim Standartı’nda 5-9. sınıflarında, “ana dilini öğrenme hakkının, ana dilde temel genel eğitim alma imkanının kullanılması” hükmünün, “Rusya Federasyonu halkının dilini öğrenme hakkının, Rusya Federasyonu halkının dilinde temel genel eğitim alma imkanının kullanılması” biçiminde değiştirilmesi öneriliyor.

Sergey Kravtsov’un bakanlığında «BUSINESS Online»’a, eğitim konusunun adının değiştirilmesinin, Rusya Federasyonu devlet başkanının 30 Aralık 2024 tarihli talimatları temelinde gerçekleştirildiği bildirildi. Bu talimatlar, 5 Kasım 2024’te gerçekleşen Rus dili ve Rusya halklarının dillerinin desteklenmesi alanında devlet politikasının uygulanması konseyi toplantısının sonuçlarına göre ortaya çıktı. Talimattaki 7 numaralı maddede şöyle deniyor: “İlköğretim, temel genel ve ortaöğretim federal devlet eğitim standartlarında, eğitim konusunun (eğitim modülünün) adının “Ana dil ve (veya) Rusya Federasyonu cumhuriyetinin devlet dili”nden “Rusya Federasyonu halkının dili ve (veya) Rusya Federasyonu cumhuriyetinin devlet dili” olarak değiştirilmesini sağlanacaktır.” Bu arada, Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı’nın bu talimatı 1 Mayıs 2025’e kadar yerine getirmesi gerekiyordu.

Vladimir Putin, kasım ayındaki konsey toplantısında, ülkenin tüm eşsiz etnokültürel ve dini çeşitliliğine rağmen, Rus dilinin manevi ve ulusal kimliği büyük ölçüde belirlediğini vurguladı. “Bence buradan hareketle, genel eğitim programları ‘Rus Dili’ ve ‘Halkın Dili, Rusya Federasyonu cumhuriyetinin devlet dili’ gibi kavramlarla oluşturulmalıdır” dedi. Rusya Devlet Başkanı Danışmanı Yelena Yampolskaya konuyu ele alarak, “Her dilin eşsiz olduğunu, bununla birlikte Rus dilinin tüm Rusya vatandaşları için ana dil olduğunu kesin olarak biliyoruz” dedi. Ayrıca, başkanın okul programında “Rusça” ve “ana dil” kavramlarını karşı karşıya koymama önerisini memnuniyetle karşıladığını da ekledi. Gerçi Putin’in konuşmasında böyle bir ifade yoktu. Bu arada, Tataristan’ın eski bir devlet duması milletvekili daha önce Telegram kanalında Rusçanın ve anadillerin karşı karşıya konmasının kabul edilemez olduğunu yazmıştı: “Rusça ana dil değilse, Rusya da Vatan değildir”.

Görünüşe göre, Moskova Dilbilim Üniversitesi Bölüm Başkanı İskra Kosmarskaya’nın konuşması da rol oynadı. “Okulumuzda ‘Ana dil’ adında bir ders var. Az önce ana dili Rusça olmayanların Rusçayı hem devlet dili hem de ana dil olarak öğrenebilmelerinin önemli olduğunu duyduk. Ancak ana dili Rusça olan çocuklar için bu dersin varlığı çok garip geliyor, bir çelişki ortaya çıkıyor: istiyor musunuz, istemiyor musunuz? Bunun planlanmadığı açık.” Bundan sonra, konuşmacı “Rusçanın ve ana dil Rusçanın istenmeyen karşıtlığını” ortadan kaldırmayı önerdi.

Bundan sonra Kosmarskaya, böyle bir mantığın anlaşılır olduğu Tataristan’ı örnek gösterdi: Öğrencinin Rusça dersi var ve ana dil dersi var. Ana dili Rusça olan bir çocuğun ise iki dersi var: Rusça ve sonra ana dil. Ana dili hangisi? O da Rusça” diye belirtti. Putin buna, toplantının başında Rusçanın ülkenin tüm vatandaşları için ana dil olması gerektiğinin söylendiğini, ancak kendisinin “mutlaka öyle olması gerektiğini” söylemediğini belirtti. Bu nedenle, devlet başkanı, kavramların herkes tarafından aynı şekilde anlaşılması ve kafa karışıklığı olmaması için “bunun açıklığa kavuşturulması” gerektiğini belirtti. Ve 1991’de kabul edilen “Rusya Federasyonu Halklarının Dilleri” yasasının, bu dillerin resmi bir sicilinin oluşturulmasından yasanın modern gerçeklere ve mevcut mevzuata uygun hale getirilmesine kadar önemli ölçüde yeniden işlenmesi gerektiğini söyledi.

Aynı zamanda hatırlatmakta fayda var: Rusya Federasyonu Anayasası’nda tüm halklara “ana dillerini koruma, öğrenme ve geliştirme koşullarını yaratma” garantisi açıkça yazılmıştır. Ve eğitim yasasının mevcut versiyonunda, Rusya Federasyonu halklarının dillerinde ana dilde okul öncesi, ilköğretim ve temel genel eğitim alma hakkının yanı sıra ana dilini öğrenme hakkı belirtilmektedir; tam olarak ana dilini, “Rusya Federasyonu halkının dilini” değil…

Yeni uygulamaya muhaliflerin sesi sadece Yakutistan’dan duyuluyor

Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı’nın yeni emrinin kamuoyu tartışması 9 Mayıs’ta sona erdi, ancak Tataristan’daki yetkililerden herhangi bir kamuoyu tepkisi gelmedi. Bu nedenle, Tataristan Cumhuriyeti Devlet Konseyi Eğitim, Kültür, Bilim ve Ulusal Sorunlar Komitesi üyesi, Tataristan Cumhuriyeti Yazarlar Birliği Başkanı Rkail Zaydulla “BUSINESS Online”a, cumhuriyet milletvekillerinin belgeyi henüz değerlendirmediğini söyledi: “Neden kabul edildiği anlaşılmıyor. Bu konuyu gelecekte gündeme getirmek istiyorum.” Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı Ulusal Eğitim Şubesi Başkanı Alsu Şaripova, gazetemize bakanlığın henüz emir taslağına ilişkin açıklamaları görmediğini söyledi.

Ancak Yakutistan’daki aktivistler aktif. “Saha Kongresi” kamu kuruluşunun başkanı İvan Şamayev’in dikkat çektiği gibi, düzenlemelerin nedeni, Yampolskaya başkanlığındaki Rus dilini ve Rusya Federasyonu halklarının dillerini destekleme alanındaki devlet politikasının uygulanmasına ilişkin konseyin şubat ayında Rusya Federasyonu Eğitim ve Bilim Bakanlığı’na gönderdiği “Rusya Federasyonu Halklarının Dilleri Hakkında” yeni yasa tasarısı olabilir. Uzmanımızın ifadesine göre, belgede “Rusya Federasyonu vatandaşlarının tamamı için ana dil olan Rus dilinin özel rolü ve Rusya Federasyonu’nun Rus Dünyası medeniyet topluluğunun çekirdeği olarak anlaşılması” hakkında bir madde vardı ve bu madde mart ayındaki Rusya Federasyonu Eğitim ve Bilim Bakanlığı’ndaki tartışmalardan sonra “Rusya Federasyonu vatandaşlarının tamamı için ana dil (ana dillerden biri) olan Rus dilinin özel rolü” olarak değiştirildi.

Şamayev’in BUSINESS Online’a söylediğine göre, «Kanun koyucu, anadilim olan Saha dilini, sadece Rusça ile birlikte ana dilim olarak tanımama izin vererek beni mutlu etmeye karar verdi. Dil politikası reformcuları, “ana dil” kavramını ortadan kaldırmak için acele ediyorlar; henüz bir yasa tasarısı yok, ancak Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı’nda “Ana dil” dersinin adını anonim “RF Halkının Dili” olarak değiştirme süreci zaten başladı. Şu soru ortaya çıkıyor: Bu, çok yüksek mevkilerde olsalar bile, arkasında Bayan Yampolskaya’nın durduğu yetkililer, her Rusya vatandaşına ana dilinin ne olduğunu yasal olarak nasıl belirtebilirler? Çünkü dilsel kimlik, etnik kimliği oluşturan bir faktördür, bu nedenle bu yasa tasarısı aslında bir Tatar’ın Tatar, bir Saha’nın Saha vb. olmasını engelliyor».

Bu bağlamda, “Saha Kongresi” Rusya halklarına şu sözlerle bir çağrıda bulundu: “Yeni yasa tasarısının oluşturulmasının temelinde yatan temel ilkenin, Rus, Tatar, Lezgi, Saha olsun, her Rusya Federasyonu vatandaşının Rus dilini ana dili olarak kabul etmek zorunda olduğunu görüyoruz. İktidarımız neden tüm vatandaşları Rus dilini ana dil olarak kabul etmeye zorlamanın zamanının geldiğine karar verdi?”

Başkurdistan’dan Devlet Duması milletvekili ve Devlet Duması Eğitim Komitesi üyesi Elvira Aitkulova da Rusya Federasyonu Eğitim Bakanlığı’nın girişimini gazetemize yorumladı. Ona göre, belgenin sunulduğu ilk haliyle, yasanın uygulanması soruları gündeme getiriyor, çünkü bu Anayasa ve okullarda ana dillerin öğrenilmesi sisteminin şu anda üzerine inşa edildiği temel ilkelerle uyuşmuyor. Ona göre, Rusya Federasyonu halklarının herhangi bir ana dilini gönüllü olarak öğrenme hakkını gerçekleştirmek için büyük çaba sarf edildi, bu nedenle önerilen değişikliklerin neden yapıldığına ve hangi sonucu almak istediğimize dair net bir gerekçe duymak isteriz.

Aitkulova, “Bana göre, köklü çözümler için acil bir ihtiyaç yok. Bugün her şey yeterince açık. Ebeveynler, çocuklarının hangi ana dili öğreneceğini bir dilekçe ile seçiyorlar. Bölgede girişim, mevcut ana dil destek sistemini bozma riskleri olduğu için, hafif tabirle şaşkınlık yaratıyor” diye konuştu.

“’Halkın dili’ terimi bilimsel olarak tanımlanmamıştır, bu nedenle pedagojik alanda da yoktur”

BUSINESS Online’ın ulusal eğitim alanındaki uzmanları, önerilen değişiklikler ve bunların sonuçları konusundaki değerlendirmelerinde ayrılığa düştüler.

“‘Halkın dili’ terimi bilimsel olarak tanımlanmamıştır, bu nedenle pedagojik alanda da yoktur. Bana göre, bu terim okul ortamında çok sayıda soruya yol açacaktır” diye konuşan MPGU RKI ve İki Dillilik Dilbilim Didaktiği Bölümü Başkanı Yelizaveta Hamrayeva, “pedagojik kullanımda ‘ana dil’ terimini bırakmak daha doğru olurdu, çünkü bu terim dilbilimde, pedagojide ve kültürolojide tanımlanmıştır. ‘RF halkının dili’ kavramını okul ortamına sokmadan önce, çok etnikli bir devlette içeriği hakkında anlaşmak gerekir, çünkü ana dilin yerine getirdiği duygusal ve kültürü koruma işlevini ortadan kaldırır.

“Ana dil ilk duygusal tepkinin dilidir, kendini etnik olarak bağlantılı hissettiğin, sana kültürel kimliklenme olanağı veren dildir”, diyor Hamrayeva. Ona iyi hakim olmayabilirsin, ama kendini bu etnik gruba ait hissedersin. Şimdilik terimin içeriğine ve okul konusunun adına ne koyacağımı pek anlamıyorum. Örneğin, Mordovya’da Erzalar ve Mokşalar var, Erza ve Mokşa dilleri var. Bunlardan hangisi halkın dili? Her iki dil mi? Mordovya dili mi? Yoksa “halkın dilleri” ifadesi mi kullanılmalı? Ana dil söz konusuysa, Erzalar için Erza dili, Mokşalar için Mokşa dili olduğu açıktır. Peki Dağıstan’da Dağıstan halkı yaşamıyor mu? Bu yirmi kadar ana dil demek!”Yine bir soru. Peki “Ana dil Rusça” dersinin adı ne olacak?”

Etnolog Damir İshakov da benzer bir soruna işaret ediyor ve Rusya Bilimler Akademisi Dilbilim Enstitüsü’nün Sibirya Tatarlarının dilini yakın zamanda bağımsız olarak tanıdığını hatırlatıyor. Bu durumda, “RF halkının dili” etiketiyle, öğretilecekleri ders kitaplarının oluşturulması sorunu ortaya çıkıyor.

Ana dil (Rusça da dahil olmak üzere) öğretmenleri derneği başkanı Olga Artemenko, yeni değişikliklerin pratik uygulamasının etnik gerginliğe neden olabileceğine inanıyor, ki  kendisi bir zamanlar federal merkezin, Tataristan da dahil olmak üzere ulusal bölgelerin devlet dillerinin öğrenilmesinin öğrenciler için zorunlu olmaktan çıkarılması yönündeki kararının ideologlarından biri sayılıyor.

Ancak Artemenko’ya göre, bugün “2000’li yılların” durumuna geri dönebiliriz. Hatırlatalım, şu anda ana dil seçimi, çocuğunun ana dilinin hangisi olduğunu belirleyen ebeveynlerin başvurusu üzerine yapılıyor. “Peki, ‘RF Halkının Dili’ dersi söz konusu olduğunda bu konuya kim karar verecek?” diye soruyor uzman.

“Okulda hangi dilin öğretileceğine karar vermek için kim halk olarak hareket edecek? Büyük olasılıkla, yönetim, eğitim yönetim organları,” dedi Artemenko muhabirimize. “Yani, oraya belirli bir dil yazılırsa, etnik kökenine bakılmaksızın herkes onu öğrenmek zorunda kalacak. Büyük olasılıkla, etnik kökenine bakılmaksızın Rusça konuşan nüfus da. Yani, ben milliyet olarak Başkurt olabilirim, ancak Rusça öğrenmek ve Rusça iletişim kurmak isteyebilirim. Ve bu durumda bu hak kısıtlanıyor, çünkü eğitim planında Federal Devlet Eğitim Standardı’nda parantez içine yazılan dili okumak zorunda kalacağım.”

“Büyük olasılıkla, şimdi “bu parantezin içinde” cumhuriyetin adında bulunan halkın dili olacak. Peki ya Kafkasya’da, Kabardey-Balkar’da, Karaçay-Çerkes’te, birkaç devlet dilinin olduğu yerlerde ne olacak?”, diye merak ediyor Artemenko.

“Okulda hangi dilin öğretileceğine karar vermek için kim halk olarak hareket edecek? Büyük olasılıkla, yönetim, eğitim yönetim organları” (Foto: БИЗНЕС Online)

Tataristan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü müdürü İlgiz Halikov “Bu ‘RF Halkının Dili’ olsa bile, bugün olduğu gibi ‘Ana dil (Tatarca)’, ‘Ana dil (Çuvaşça)’, ‘Ana dil (Marice)’ şeklinde belirtilmelidir” diye düşünüyor. “Çünkü çok sayıda ana dil var ama her insanın kendi ana dili var. Bence genelleme, dillerin önemini azaltacak, özelliklerini olumsuzlayacaktır.”

“Maarif” Tatar Ulusal Aydınlanma ve Kültür Çalışanları Derneği başkanı Marat Lotfullin ise, Federal Devlet Eğitim Standardı’nın yeni versiyonunun Rusya halklarının mevcut durumunu hiçbir şekilde etkilemeyeceğinden ve “RF halkının dili”nin daha bilimsel göründüğünden emin. Dahası, ona göre, ebeveynler bu konuyu daha önce olduğu gibi, herhangi bir dili belirterek başvuru üzerine seçecekler. “Bunlar, Rusça konuşan nüfusu ‘Ana dil’ dersini almaktan muaf tutan yasal nüanslardır,” diye ekledi konuşmacı.

“Dil krizi” nasıl başladı?

Rusya’nın bazı ulusal bölgelerinde ve özellikle Tataristan’da çok keskin bir şekilde algılanan “dil krizi” 8 yıl önce patlak verdi. Devlet başkanı 2017’de, Yoşkar-Ola’da yapılan Ulusal İlişkiler Konseyi toplantısında “Bir insanı, onun için ana dil olmayan bir dili öğrenmeye zorlamak, Rusça öğretiminin seviyesini düşürmek kadar kabul edilemez” dedi. Putin o zaman, bazı cumhuriyetlerde Rusça ile eşit olarak devlet dili olarak kabul edilenler de dahil olmak üzere, ana dillerin öğrenilmesinin yalnızca gönüllü olarak yapılması gerektiğini vurguladı.

Başsavcılığa ve Eğitim Denetim Şubesi’ne okulları ulusal dillerin öğrenilmesinin gönüllülüğü konusunda kontrol etmeleri önerildi. Denetim organları gecikmedi ve okullardan ana dilleri zorunlu programdan çıkarmalarını ve seçmeli derse çevirmelerini talep etti. Tataristan Devlet Konseyi de gecikmedi. 29 Kasım 2017’de milletvekilleri, cumhuriyet okullarında Tatar dilinin zorunlu öğrenimini kaldırmak için oybirliğiyle oy kullandı.

Temmuz 2018’de Devlet Duması’nda üçüncü oturumda tartışmalı “ana dillerin öğrenimi yasası” kabul edildi. Buna göre, tüm öğrenciler Rusçayı devlet dili olarak zorunlu öğrenecek, belirli bir ana dili ise çocukların ebeveynlerinin başvurusu üzerine seçilecekti. Sonuçta, “Ana dil” ve “Ana dil Edebiyatı” dersleri ortaya çıktı (haftada birer ders).

Aynı yılın yazında, değişikliklerle birlikte, Devlet Duması, Rusya halklarının dillerini desteklemek için özel bir fon oluşturma önerisinin yazıldığı bir kararname kabul etti. Putin girişimi destekledi ve Rusya Eğitim Bakanlığı ve FADN’ye (Milliyetlerden Sorumlu Fedral Ajans), federal bütçeden para ayrılan bir fon kurma talimatı verdi.

Ancak bu girişim uzun sürmedi. Fon, kuruluşundan üç yıldan kısa bir süre sonra varlığını sona erdirdi ve gerçek çalışma sonuçları görülmedi, ancak suç raporlarında yer almayı başardı (eski yöneticisi Vladimir Sobolev dolandırıcılık ve milyonlarca ruble hırsızlıkla suçlandı).

Bugünkü rakamlar ne diyor, cumhuriyette ve ülke genelinde Tatarca nasıl öğretiliyor? Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın verilerine göre, 2022-2023 eğitim öğretim yılında 298.420 (% 62,9), 2023-2024’te 308.717 (% 62,97) ve 2024-2025’te 315.342 (% 63,58) çocuk Tatarca öğreniyordu. % 63,58’in Tatarca’yı ana dili olarak seçenler olduğu, Tatarca eğitim alan çocukların ise % 26 olduğu dikkate alınmalıdır. Aynı zamanda, Tatarca eğitim veren okullar azalmaktadır. 2022’de 610 olan bu sayı, 2023’te 600’e ve 2024’te 591’e düşmüştür. Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanı İlsur Hadiullin’e göre, bunun nedeni kırsal bölgelerde okul çağındaki çocukların olmamasıdır: Şu anda kapatılan okullar, son yıllarda en iyi ihtimalle 10 öğrencisi olan köylerde faaliyet gösteriyordu. Bölgelere gelince, Tatarca, müfredatların yanı sıra kulüpler ve seçmeli dersler kapsamında olmak üzere Rusya Federasyonu’nun 28 biriminin eğitim kurumlarında öğretilmektedir. Tatar dilini Tataristan Cumhuriyeti dışında toplam 170 bin öğrenci öğrenmektedir.

2021’de yapılan Rusya nüfus sayımı da sevinmek için bir neden vermiyor. Sonuçlarına göre, Rusya’daki Tatar sayısı (2010’dan itibaren) yaklaşık 600 bin, Tatarca konuşanların sayısı ise 1 milyon azaldı.

Kaynak: Çerkes Araştırmaları Merkezi