FİİLLERDE ZAMAN

Öncelikle kip kavramını açıklamak, büyük resmi görebilmek açısından faydalı olacaktır. Kip bir fiilin bildirdiği yargı açısından durumudur.

1. Bildirme kipi: fiilin zamanını bildirirler
2. İstek kipleri: zamana bağlı olmayan ve fiilin yapılmasını emreden, isteyen şart koşan kiplerdir

Bu yazının konusu 1. Maddede gösterilen bildirme kipleridir. Zaman ekleri açısından fiil gruplarının hiç bir önemi yoktur. Bütün gruplardaki bütün fiillere gelen zaman ekleri aynıdır. Ancak zamanlar konusunda da önemli bir ayrım var ki, o da diyalektler arasındaki zaman eki farkıdır. Şöyle ki: Temelde Çerkesçe Doğu (keberdey,besleney) ve Batı (diğer bütün boylar) diyalekti olmak üzere iki diyalektkten oluşur. Zaman eklerinin kullanılışları ve yapıları anlamında bu iki diyalekt arasında yok denecek kadar az farklar vardır. Ancak eklerin kendileri farklıdır. Aslında doğu batı ayrımı olmaksızın dilin zaman eklerinin çıkış noktası aynıdır. Birbiriyle alakasız eklermiş gibi görünse de aynı kökten geldikleri ve hatta geçirdikleri evreler bile net olarak bellidir. Ancak bu detaylara girerek fazlaca akademik bilgilerle boğmak istemiyorum. Dilin geçirdiği evreler sonunda oluşmuş sonuçları ek adı altında ve kullanış örnekleri ile vererek geçmek istiyorum. Dolayısıyla her zaman eki verildiğinde doğu ve batı şeklinde ayrı ayrı verilecektir. Önce liste halinde zaman eklerini verelim. Sonra örnekleyelim ve üzerinde konuşalım.

diyalekt	Şimdiki zaman	Geçmiş zaman	Gelecek zaman	Geniş zaman
Doğu	о	а	у	Mastar hali
Batı	э	Гъ- агъ	шт	Mastar hali

Zamanları 4 temel grupta inceliyoruz. Her grubun bir de geçmişte yapılmış hali var. Adına hikaye dersiniz. Geçmiş dersiniz veya başka şekilde adlandırırsınız. Bence bunun öğrenme açısından hiç bir önemi yok. Daha iyi adlandırmalar yapılabilir. Zaten dersler Türkçe olarak anlatıldığı için bunun pek bir önemi yok. Çerkesçe adlandırılmaları ise şimdilik bizim konumuz değil. Doğu diyalektinde hikaye eki T iken batı diyalektinde geçmiş zaman eki olan гъ dır.   şimdiki zaman                  çalış ı yor u m=   с О лажьэ = с Э лажэ şimdiki zaman hikayesi     çalış ı yor du m= сы лажьэ р Т  = сы лэжэ ШТ ы ГЪ   gelecek zaman                 çalış acağ ı m= сы лэжьэ н У щ = сы лэжэ ШТ gelecek zaman hikayesi    çalış acak tı m= сы лэжьэ н У Т = сы лэжэ ШТ ы ГЪ   geçmiş zaman                  çalış tım  = сы лэжъэ А щ  = сы лэжэ АГЪ geçmiş zaman hikayesi     çalış mış tım = лэжь А Т =сы лэжэ ГЪ А ГЪ   geniş zaman                     çalış ı r ı m= сы лэжьэ Н щ= сы лэжэ Н geniş zaman hikayesi        çalış ı r dı m= сы лэжьэ Н Т = сы лэжэ Н ы ГЪ Hem Türkçe hem de Çerkesçelerde farklı görevdeki ekler ayrı yazılmıştır. Zaman ekleri ise büyük yazılmıştır. Türkçede belli bir zaman formatındaki fiiller bazen başka zamanlar için kullanılır. Aynı durum Çerkesçede de vardır. Zaman formatı ile  anlam itibariyle zaman kavramlarını karıştırmamak gerekir. Bizim burada işlediğimiz formattır. Örnekleyelim. Türkçede "Yarın Ankara'ya gidiyorum" cümlesinin yüklemi şimdiki zaman eki almış iken, cümlede kastedilen anlam gelecek zamandır. Yani format şimdiki zaman olduğu halde anlam gelecek zamandır. Biz bu çalışmada anlam temelinde değil format temelinde inceleme yapmaktayız. Cümleler olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz soru formlarından birinde bulunmak zorundadırlar. Bir sonraki yazımda bu formları işleyeceğim. Verilen örnekler olumlu cümle kullanılarak verilmiştir. Doğu diyalektinde verilen ilk örneklerdeki fiilin sonundaki щ sesi olumlama ekidir. Zamanların geçmiş hali (hikayesi) olan örneklerde ise Т eki geçmiş zamanda olumlama ekidir. Dolayısıyla T eki hem olumlama hem de hikaye eki gibi düşünülebilir. 1.şimdiki zaman eki fiilin önüne (o veya э), diğer ekler fiilin sonuna gelir. 2.geniş zamanda ek yoktur. Fiilin mastar halde kullanılmasıdır. Ayrıca geniş zaman Türkçedeki anlamından biraz farklıdır. Belki geniş zaman ifadesi bile yanlış bir ifadedir. Aynı yapı haber kipi dışında da kullanılır. Anlam itibariyle Türkçedeki geniş zamana benzer bir anlam da içerdiği için buraya aldım. 3.Fiil kökü лэжъэн olmasına rağmen şimdiki zaman çekiminde лажъэ şeklinde ilk sesli harfin "а" ya dönüştüğüne dikkat ediniz. Çok heceli fiillerde sondan bir önceki hecedeki sesli, eğer "э" ise "а" ya dönüşür. Ancak sebebine fazla takılmayınız. Fonetik olayı.... 4.Temelde aynı olsa da her diyalektin zaman ekleri konusunda söyleyecek o kadar çok şey var ki....Ancak bütün bunları burada anlatarak kafa karıştırmak istemiyorum. Çok ilerde fantazi olsun diye yazarım belki... Şimdilik tabloları incelemeniz ve kullanılışlarını kavramanız yeterli olacaktır. 5.Keberdeycede щ eki cümlenin yükleminin sonuna gelen bir ektir. Cümleye kattığı anlam ise, Türkçe anlamıyla "dır" dır. İngilizcede "am,is,are" yardımcı fiillerinin karşılığıdır. Bu ek, bazı kaynaklarda bu şekliyle anlatılmasa da, doğrusu böyledir. Tabi zamanların geçmiş şekilleri olan "hikaye" versiyonlarında bu ek yerine T    kullanılır. Batı diyalektinde bu ek bulunmaz. Kaberdeycedeki s eki  ve batı diyalektindeki karşılığı konusunu ayrı bir yazı konusu olarak ele almayı düşünüyorum. Bu ek Türkiyede sözlü olarak s şeklinde kullanılıyorken Anavatanda ve yazılı olarak daha kalın bir s sesi veren щ  şeklinde kullanılmaktadır. 6. Batı Adigecesinde şimdiki zamanın hikayesi için de gelecek zaman hikayesi formatı kullanılmaktadır.   Anlatılanların örneklerle anlaşılır hale getirilme vaktidir. кIуэн = кIон = gitmek етын = (ona) vermek

сокIуэ сэкIо gidiyorum	сыкIуэрт сыкIоштыгъ gidiyordum	СыкIуэнущ сыкIошт gideceğim	сыкIуэнут сыкIоштыгъ gidecektim	сыкIуащ сыкIуагъ gittim	сыкIуат сыкIогъагъ gitmiştim	сыкIуэнщ сыкIон giderim	сыкIуэнт сыкIоныгъ giderdim
Изот Есэты veriyorum	естырт Естыштыгъ Veriyordum	Естынущ Естышт vereceğim	Естынут Естыштыгъ verecektim	Естащ Естыгъ verdim	Естат Естыгъагъ vermiştim	Естынщ Естын veririm	Естынт Естыныгъ verirdim

Abaze Salim Kablan