ÇERKESYA BAĞIMSIZLIK SAVAŞI ÖNDERLERİ (1763 – 1864) - АДЫГЭХЭМ ЯШЪХЬАФИТЫНЫГЪЭ БАНЭ ПЭЩЭНЫГЪЭ ДЫЗЕЗЫХЬАГЪЭХЭР (1763 — 1864)

ÇERKESYA BAĞIMSIZLIK SAVAŞI ÖNDERLERİ (1763 – 1864

1763 yılında Doğu Çerkesya(Kabardey) Mezdegu'de kale inşa edilmişti. Daha doğrusu Kabardey'in işgalinin başlangıç noktası oldu. 1774’te Rus çarlığıyla Osmanlı imparatorluğu Küçük Kaynarca anlaşmasıyla Kabardey Rusyaya ilhak edildi. Burada her iki ülkeye ait olmayan toprakları  nasıl paylaştıkları  ve orada yaşayan  insanları  kendi çıkarları doğrultusunda nasıl kullandıklarını belirtmek gerekir. 1777 itibaren çar Mezdegu ve Azov arasında kaleler inşa eder. Bunlardan bir kaçı  Yekatarinodarsk. Georgiyevsk, Soldat... 1778 yılında Kabardey prensleri(Pshı) o kaleleri yıkmak için, çarın askerlerine karşı silahlı mücadeleye başladılar. İlkinde, 1778-1798 yıllarında, Kabardey özgürlük savaşına çoğunlukla zengin, güçlü ailelerin belirlediği insanlar önderlik ediyorlardı. Onlar politikayı iyi biliyorlardı. Askeri anlamda büyük yetenekli, becerileri olan insanlardı - prenslerden(Pshı) Atejıko İsmahil, Adıldjerıye, Atejiko Hamırze ve onlar gibi niceleri… İkincisinde, 1799-1807 yıllarında, özgürlük mücadelesinde Kabardey’de özellikle öne çıkan imam Abıko İshak'ın önderlik ettiği gurup. O savaş <<şeriat savaşı >> olarak anıldı. Üçüncüsünde, 1808 den 1825 e kadar süren savaşın sonunda Kabardey toprakları işgal edildi. Çarın Batı Çerkesya üzerinde planladığı işlerin devamlılığının sürmesine damgasını vuran II. Yekaterina’nın direktifiyle, Pshıze(Kuban)nın sağ bölgesine Kazakları göç ettirmek üzerinedir. O yıllarda Karadeniz Kazak ordusu oluşturuluyor ve ardından Batı Çerkesya’da yaşayan Çerkeslere karşı Kazakları kullanıyorlardı. Çerkeslere karşı yapılan saldırılar Çar’ın 1829 yılında Edirne barış anlaşmasını imzalaması sonucu şiddetlendi. O anlaşmada Osmanlı imparatorluğu Pshıze (Kuban) ötesi Çerkesya'yı Rus çarlığına bırakıyordu. Gerçek olan şu ki ne Osmanlı İmparatorluğu nede Rus Çarlığı Çerkesya’ya sahip değildi. Çerkesler ile Osmanlı arasında ticari-ekonomik ilişkiler vardı, ancak Osmanlıya bağlı olmaları söz konusu değildi. Rusya’nın ise avantajlı yanı 1828-29 yıllarındaki savaşta Anap’ı işgal etmiş olmasıydı. Rus Çar’ının nihai kararı sonrasında Çerkesya işgal edilecek, Çerkeslerin özgürlükleri Rus ordusunun zoruyla ne pahasına olursa olsun ellerinden alınacaktı. Ancak bağımsızlığı için mücadele eden Çerkes Ulusu bu karara karşı durdu. Bu bağımsızlık mücadele savaşları üç bölüme ayrılabilir : 1829 -1840 yılları, 1840 -1859 yılları ve 1859 – 1864 yılları. Kuzeybatı Kafkasya’da yaşayan Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesi 1864 yılında sona erdi. Çar, Çerkesya'yı ele geçirdi. Yüzbinlerce Çerkes Osmanlı imparatorluğuna sürüldüler. Tüm ulusumuza büyük trajediler yaşatan Rus Çar’ı Çerkeslere soykırım uyguladı ve sağ kalanları da vatanlarından sürdü. Çerkesler ile Rus orduları arasında yapılan bu orantısız savaş ve politik mücadelede Çerkes kahramanların ve önderlerin isimleri ulusal folklorumuzda yerlerini aldılar : Shırıko Tıghuj, Khorelh'ıko Hamırz, Brakıy Lhepshhach, Aldjerıyeko Kushıku, Khırcızıko Ale, HepseuwHejuaghu, Hatıghu Sheban, Daur Hepach, Hakhupeko Cherıy(Tharkhuakho), Haudeko Mamsır, Pceshe Dol, Aceko Hekar, Pceshe Hadjebiram, Hıtıku Haghuch, Zeishu Kasbolet, Zaneko Seferbıy, Zaneko Karebatır Seferbıy oğlu, Chuthak'ume Kambolet, Berzedj Hadj İsmail Degumıko, Berzedj Hadj Djırandıku Degumıko, Shıupak'oSheumız, Sherel'ıko Tıghujıko Kızbech, Sheudjen Djırandıku, Wurım Djankhot, Atejıko İsmahil, Atejıko Adıldjerıy, Atejıko Hamırz, Abıko İshak, Aytechıko Djambolet, Kesey İsmahil. Berzedj Hadj İsmail Degumıko (1766 -1846 ) - Wubıh önderlerin en ünlüsü. Karadeniz kıyısında yaşayan Wubıhler ile Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesinde önderliği paylaştı. Karadeniz kıyısında Çarın yaptırdığı kalelerin ele geçirilme mücadelesinde önderlik etti. Berzedj Hadj Djırandıku Degumıko – İsmail’in kardeşinin oğlu -  (1804 -1881) – Özgürlük mücadelesi veren Wubıhlerın, Shapsıghlerın, Natıkhuaylerın, Abdzahlerın önderlerinden. Kafkas savaşının sonlarına doğru Çerkesya Devletinin birliği ve bağımsızlığı için mücadele etti. 1861 yılında oluşturulan ''Özgür Çerkes Meclisi'' lideriydi. Shıupak'o Haudeko Mamsır – Natıkhuay Asil(Work) ailesinden. 1830-1840 yıllarında Çerkeslerin politik ve askeri mücadelesinin öne çıkan liderlerindendi. Shıupak'o Sheumız –  Rus - Kafkas savaşında Natıkhuayelerin önderiydi. Ordu ve savaş konularında çok becerikli bir liderdi. Sherelh'ıko Tıghujıko Kızbech (1777-1840) – Çerkeslerin bağımsızlık mücadelesinde öne çıkan kahraman önderlerden. Shapsıgh asil(work) Sherelh'ıko sülalesinden. Çerkes folklorunda yiğitliği ve mertliği üzerine izler bırakmıştır. ''Çerkesya aslanı ''olarak biliniyordu. Shırıkhuko Tıghuj – Natıkhuaye Asil(Work). 19 YY. Çerkes bağımsızlık hareketinin savaş önderlerinden. Tarihi şarkılarda ismine çok rastlanır ve Çerkes folklorunda izler bırakmıştır. Kafkasya dışında Avrupa ülkelerinde nam yapmış yiğit bir kahraman. Khorelh'ıko Hamırz – Shapsıghların yiğit ordu komutanı ve politikacı. Besleney Abat'e ile birlikte İstanbul’a, Osmanlı Sultanı ile görüşmeye gitmişti. Khorelh'ıko Hamırze Osmanlı Sultanı ile yaptığı görüşmede Osmanlı’nın Çerkesya’ya yardım eli uzatmasını ümit ettiklerini iletti. Khorelh'ıko Çerkesya'nın politik durumunu çok iyi biliyordu. Bütün ciddiyeti ve çabası ile ülkesinde ki durumu iyileştirmenin peşinde idi. Bırakıy Lhepshhach – Shapsıghların en ünlü önderlerinden. Yiğitliği haricinde askeri bilgisi de yüksekti. Adıgey Cumhuriyeti Humaniter enstitüsü hazinesinde bulunan tarihi yazılardan anlaşılacağı üzere Bırakıy Lhepshhache, General Zass ile karşılaştı. Zass onun ne kadar büyük bir yiğit olduğunu iyi biliyordu. Bu nedenle ona Rus ordusuna katılmasını teklif etti. Lhepshhach'enın cevabı ise ''Ölümü kabul ederim, senin teklifini kabul etmem'' oldu. Aldjerıyeko Kushıku – 19. Yüzyılın ilk 30 ve 40 yıllık döneminde  Çerkesya'nın askeri ve politik liderleri arasında en tanınanları arasında yer aldı. Bu Besleney Prensi’nin(pshı) yiğitliği üzerine söylenen tarihi şarkılarda onun mensubu olduğu halkına karşı olan içtenliği ve Rus’a karşı yürütülen savaşta hiçbir şeyden sakınmadan mücadele ettiği anlatılır. Khırtsıjjıko Ale – Abdzahların yiğit önderi Ale, vatanına olan sevgisinin had safhada olduğu ve bu kutsal duygu ile vatanı için her an can vermeye hazır bir şekilde Çerkes özgürlük mücadelesinde bulunmuş bir lider olarak tarihimizde yerini almıştır. Chuthak'ume Kambolet – Ademiye sülalesinden, Ch'emguy prensi (pshı) Boletıko Djancherıy’nin yanında yer alıyordu. Kambolet ordu birliklerinin oluşturulmasında büyük yetenekleri vardı ve bu birliklere önderlik ederek Çar ordusuna büyük kayıplar verdirmiştir. Nepseuw Hejuaghu – Shapsıghların özgürlük mücadelesinin yiğit önderlerinden idi. Sheudjen Djırandıku -Kabardey, Ferzepe savaşında bazı ordu   birliklerine önderlik yaptı. Bu savaşta sert bir mücadele verdi. Wurım Djankot – Kabardey, Ferzepe savaşında en çok mücadele verenlerden birisi. Atejıko İsmahil ve Adıldjerıye – Kardeşler. 1794 yılında Kabardey’de yaşayanlar ayaklandığında onlara önderlik etmişlerdi. Onlar binlerce insanı etkiliyorlardı. Abıko İshakh – İslam dinine hizmet edenlerin elçisi olarak 1799 – 1807 yıllarında Kabardeylerin yaptıkları özgürlük mücadelesinin, bir bölümünde önderlik etti. O, şeriat mücadelesi idi. Aytechıko Djanbolet ve Khesey İsmahil – Kabardey prensleri (pshı), Rus Çarı ile anlaşamayarak Pshıze(Kuban)nın arkasına yönelmişlerdi ve askeri harekete önderlik ederek özgürlük mücadelesini ileriye götürmüşlerdi. Zaneko Sefebıy – Heghayk Prens(pshı) soyundan . Batı Çerkesya'nın politik ve askeri durumlarına ilişkin yüksek bilgi ve yeteneği vardı. Yaşamı boyunca Çerkeslerin özgürlüğü için mücadele etti. Zaneko Seferbıy'ın en çok özlemini duyduğu ve mücadelesini verdiği şey Çerkesya'nın özgürlüğüne kavuşmasıydı. Zaneko Kherebatır – Seferbıy'ın en küçük oğlu. Babasının vefatından sonra Çerkesya meclisinin başlangıcından itibaren Çerkeslere önderlik edenlerden arasında yer alır. Khusht Mıhamet (1826 – 1869 ) -En çok değer verilen ve saygı duyulan Çerkes önderlerinden biriydi. Çerkes meclisindeydi ve 1862 yılında Çerkesya'nın elçisi sıfatıyla İngiltere’de temaslarda bulundu. Rusya’da ki tarihi belgelerde onun ismi değişik şekillerde anılıyor: Wish Hasan Efendi ve Efendi Hasan. Peneshu Asker Adıgey Cumhuriyeti Humaniter Enstitüsü Başkan yardımcısı ve Tarih Bilimi Doktoru. 21 маyıs 2014   Kaynak: ADIGE MAKH Çeviri: ÇH-Haber Merkezi

*****

Адыгэхэм яшъхьафитыныгъэ банэ пэщэныгъэ дызезыхьагъэхэр (1763 — 1864)

1763-рэ илъэсым КъокIыпIэ Черкесием (Къэбэртаем) пы­тапIэу Мэздэгу щагъэпсыгъагъ. ПIопэн хъумэ, къэбэртэе чIы­гухэм яштэн иублапIэу ар хъугъэ. 1774-рэ илъэсым Урысыемрэ Тыркуемрэ зэдашIыгъэгъэ Кю­чук-Кайнарджийскэ зэзэгъыны­гъэм тетэу Къэбэртаер Урысыем изы Iахьэу хъугъэ. Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае къэралыгъуитIумэ къафэмыгъэ­зэгъэ чIыпIэхэри зэрэзэфагощыщтыгъэхэр ыкIи цIыфхэу ахэм арысхэр къызэрэзыфа­гъэIорышIэщтыгъэхэр. 1777-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу пачъыхьэм Мэздэгурэ Азоврэ азыфагу пытапIэ­хэу Екатеринодарскэр, Георгиевскэр, Солдатскэр ыкIи нэмыкIхэр щегъэпсых. 1778-рэ илъэсым къэбэртэе­пщыхэм а пытапIэхэр зэхакъу­тэнхэм пае пачъыхьэм идзэхэм IашэкIэ апэуцужьхэу рагъэ­жьагъ. Апэрэ чэзыум, 1778 - 1798-рэ илъэсхэм, къэбэртаехэм шъхьафитыныгъэ банэу ашIыгъэм нахьыбэмкIэ пэщэныгъэ дызезыхьэщтыгъэхэр лIэкъо лъэшхэм ялIыкIохэр ары. Ахэр политикэм ылъэныкъокIи дзэ IофхэмкIи IэпэIэсэныгъэ ин зиIэ цIыфхэу щытыгъэх - пщыхэу Атэжъыкъо Исмахьилэрэ Адылджэрыерэ,  Атэжъы­къо  Хьамырзэ, джащ фэдэу нэмыкIхэр. ЯтIонэрэ чэзыум, 1799 - 1807-рэ илъэсхэм, шъхьафитыныгъэ банэу Къэбэртае щы­кIуагъэм анахьэу къыхэщыгъэр Абыкъо Исхьакъ ефэндым пэ­щэныгъэ зыдызэрихьэщтыгъэ купыр ары. А заом «шари­хьат заокIэ» еджагъэх. Ящэнэрэ чэзыум, 1808-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1825-м нэс кIогъэ заом, къэбэртэе чIыгухэр пачъыхьэм ыштагъэх. КъохьэпIэ Черкесием урыс пачъыхьэм щызэрихьэщтыгъэ Iофтхьабзэхэр пхырыщыгъэн­хэмкIэ, ахэм нахь чаныгъэ ахэлъ хъунымкIэ лъапсэ хъугъэ­хэм ащыщ я II-рэ Екатеринэ иунашъоу къэзэкъхэр Пшызэ иджабгъу лъэныкъо къэгъэкощыгъэнхэм фэгъэхьыгъагъэр. А лъэхъаным ХышIуцIэ къэзэкъы­дзэ зэхащэ, ащ нэужыми къохьэпIэ лъэныкъом щыпсэурэ адыгэхэм апэшIуекIорэ заом ар щагъэфедэгъагъ. Адыгэхэм апэшIуекIорэ бэнэныгъэм анахьэу етIани пачъы­хьэм пхъэшагъэ хилъхьан зи­лъэкIыгъэр 1829-рэ илъэсым Адрианопольскэ мамыр зэзэ­гъыныгъэр зызэдашIым ыуж. А зэзэгъыныгъэм къызэрэдилъы­тэрэм тетэу Осмэн империем Пшызэ ыкIыбкIэ гъэзэгъэ Черкесиер Урысыем фигъэ­кIотагъ. Нафэу зэрэщытымкIэ, Тыркуеми Урысыеми а чIы­пIэхэм тетыгъо ащаIыгъыгъэп. Адыгэхэм Тыркуем сатыу-экономикэ зэпхыныгъэ дыряIагъ, ау тырку пачъыхьэм ахэр фэ­IорышIэщтыгъэхэп. Урысыем анахь пытэу ыIэмычIэ чIэлъы­гъэр Анап ары. 1828 - 1829-рэ илъэсхэм щыIэгъэ заом ар аIэ къыщырагъэхьан алъэкIыгъагъ. Пачъыхьэм унашъо ышIы­гъагъ егъэзыгъэ Iоф хэлъэу дзэ кIуачIэкIэ адыгэхэр шъхьафитынчъэ шIыгъэнхэу, ау ишъхьафитыныгъэ фэбэнэрэ лъэпкъыр ащ къыпэуцужьыгъ. А заор чэзыуищэу зэтеуутын плъэкIыщт: 1829 - 1840-рэ илъэс­хэр, 1840 - 1859-рэ илъэс­хэр, 1859 - 1864-рэ илъэс­хэр. Адыгэхэу Темыр-КъохьэпIэ Кавказым щыпсэущтыгъэхэм ялъэпкъ шъхьафитыныгъэ зао 1864-рэ илъэсым ухыгъэ хъугъа­гъэ. Пачъыхьэм Черкесиер ыштагъ. Адыгэ нэбгырэ минишъэ пчъагъэ Осмэн империем икIы­жьын фаеу хъугъэ. Лъэпкъ тхьамыкIагъоу къыкъокIыгъэр пачъыхьэм адыгэхэм адызэрихьэгъэ лъэпкъ лъэпсэ гъэкIо­дэу щытыгъ. Нэбгырэ пчъагъэмкIи, кIуа­чIэмкIи урысыдзэмрэ адыгэхэмрэ яамалхэр зэпэчыжьэ дэдэу щытыгъэх нахь мышIэми, егъэшIэрэу адыгэ фольклорым къыхэнагъэх политикэмкIи заохэм ахэлэжьэнхэмкIи IэпэIэ­сэныгъэ ин зыхэлъыгъэ лIы­хъужъхэм ацIэхэр: Щырыхъукъо Тыгъужъ, Хъо­рэлIыкъо Хьамырз, Бракъый ЛъэпшъхьакI, Алджэрыекъо Кущыку, Хъырцыжъыкъо Алэ, Нэпсэу Хьэжъуагъу, Хьатыгъу Щэбан, Даур ХьэпакI, Хьахъу­пэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо), Хьаудэкъо Мамсыр, Пцэшэ Дол, Ацэкъо Хьэкъар, Пцэшэ Хьаджэбирам, Хытыку ХьагъукI, Зэишъу Къасболэт, Занэкъо Сэфэрбый, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу, ЦутхьакIумэ Къамболэт, Бэрзэдж Хьадж Исмахьил Дэгу­мыкъо, Бэрзэдж Хьадж Джы­рандыкъу Дэгумыкъо, Шыу­пакIо Шъэумыз, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, Шэу­джэн Джырандыкъу, Урым Джанхъот, Атэжъыкъо Исмахьил, Атэжъыкъо Адылджэрый, Атэжъыкъо Хьамырз, Абыкъо Исхьакъ, Айтэчыкъо Джамболэт, Къэсэй Исмахьил. Бэрзэдж Хьадж Исмахьил Дэгумыкъор (1766 - 1846) - убых пэщэ анахь цIэрыIохэм зыкIэ ащыщ, хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэущтыгъэ убыххэмрэ адыгэхэмрэ яшъхьафитыныгъэ банэ пIэлъэ кIыхьэм къыкIоцI пэщэ­ныгъэ дызэрихьагъ. Хы ШIуцIэ лъэныкъомкIэ дзэ пытапIэхэу пачъыхьэм щаригъэшIыгъа­гъэхэр аштэнхэмкIэ зэо Iоф­тхьабзэхэм япэщагъ. Бэрзэдж Хьадж Джырандыкъу Дэгумыкъор - Исмахьилэ ышы икIал (1804 -1881) - убыххэм, шапсыгъэ­хэм, натыхъуаехэм, абдзахэхэм шъхьафитыныгъэ банэу ашIы­гъэм пэщэныгъэ дызезыхьа­гъэ­хэм ащыщ. Кавказ заом иаужы­рэ чэзыу лъэшэу ыкIуа­чIэ зэрихьылIэгъагъэр Черкес къэралыгъо зыкI зэхэщэгъэныр ары. 1861-рэ илъэсым «Адыгэ мэджлыс» зыфиIоу зэхащэгъагъэм ар  ипэщагъ. ШыупакIо Хьаудэкъо Мамсыр - нэтыхъое оркъ, 1830 - 1840-рэ илъэсхэм адыгэхэм политикэ, дзэ IофхэмкIэ анахь  пэщэ чанэу яIагъэхэм ащыщ. ШыупакIо Шъэумыз - Урыс-Кавказ заом илъэхъан натыхъуаехэм япэщагъ. Дзэ-зэо Iофхэм алъэныкъокIэ лъэшэу IэпэIэсагъ. ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч (1777 - 1840) - адыгэхэр яшъхьафитыныгъэ фэбанэхэ зэхъум анахь лIыхъу­жъыныгъэ къызхэфэгъэ пащэхэм ащыщ. Шапсыгъэ оркъ ШэрэлIы­къо лIакъом щыщыгъ. Адыгэ фольклорым къызэриушыхьа­тырэмкIэ, лъэшэу лIыблэнагъ, «Черкесием иаслъанкIэ» ащ еджэщтыгъэх. Щырыхъукъо Тыгъужъ - нэтыхъое оркъ, я XIX-рэ лIэшIэ­гъум адыгэхэм шъхьафитыныгъэ банэу ашIыгъагъэм идзэ пащэхэм ащыщ. Таурыхъ ыкIи тарихъ орэдыбэхэм ащ ыцIэ къахэнагъ. Кавказым имызакъоу, Европэм икъэралыгъо зэфэшъхьафхэми а лIыхъужъым ыцIэ ащашIэ. ХъорэлIыкъо Хьамырз - шапсыгъэхэм политикэ ыкIи дзэ IофхэмкIэ анахь пэщэ бланэу яIагъэхэм ащыщ. Бэслъэнэй Абат игъусэу Стамбул ар кIо­гъагъэ тырку султIаным зэдэгу­щыIэгъухэр дыриIэнхэм пае. ХъорэлIыкъо Хьамырзэ султIа­ным риIуагъ Черкесием иIофхэр зэрэхьылъэхэм, адыгэхэр иIэ­пыIэгъу зэрэщыгугъыхэрэм афэ­гъэхьыгъэу. ХъорэлIыкъо политикэм ылъэныкъокIэ Черкесием иIофхэм язытет дэгъоу ышIэщтыгъ, ишъыпкъэу зыуж итыгъэр хэгъэгум иIофхэм язы­тет зыпкъ игъэуцожьыгъэныр ары. Бракъый ЛъэпшъхьакI - шапсыгъэхэм анахь пэщэ цIэ­рыIоу яIагъэхэм ащыщ. ЛIы­хъужъ шъыпкъэу зэрэщытым дакIоуи дзэ Iофхэм хэшIыкIы­шхо афыриIагъ. Гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым ихъарзынэщ чIэлъ тхыгъэхэм къызэра­ушыхьатырэмкIэ, Бракъый ЛъэпшъхьакIэ генералэу Засс IукIэгъагъ, ащ илIыхъужъыныгъэ зынэсырэр дэгъоу ышIэщтыгъэ ыкIи Урысыем идзэхэм къулыкъу ащихьынэу игъо къыфилъэгъугъагъ. Мары Лъэпшъ­хьакIэ ащ риIожьыгъэр: «Хьадэгъур ыпэ къэсштэн о пIорэм сыкъеуцолIэным нахьи». Алджэрыекъо Кущыку - я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 30 - 40-рэ илъэсхэм Черкесием идзэ ыкIи иполитикэ пэщэ цIэры­Iо­хэм зыкIэ ащыщэу ыцIэ зэ­лъашIэгъагъ. Мы бэслъынэй пщым илIыхъужъыныгъэ фэгъэ­хьыгъэ тарихъ орэдхэм, къэбархэм къаушыхьаты лъэпкъэу къызыхэкIыгъэм ар зэрэфэ­шъып­къагъэр, урыс пачъыхьа­дзэм пэшIуекIорэ заом бланэу зэрэхэлэжьагъэр. Хъырцыжъыкъо Алэ - абдзэхэ пэщэ лIыхъужъыр Черкесием итарихъ къыхэзгъэна­гъэр ичIыгу ыпсэ фигъэтIы­лъыным зэрэфэхьазырыгъэр, адыгэхэм яшъхьафитыныгъэ зышъхьамысыжьэу зэрэфэбэнагъэр ары. ЦутхьакIумэ Къамболэт - адэмые лIакъом къыхэкIыгъ, кIэмгуе пщэу Болэтыкъо Джанчэрые ивассалыгъ. Къамболэт дзэ Iофхэм язехьанкIэ IэпэIэ­сэныгъэ ин хэлъыгъ, отрядхэм пэщэныгъэ адызэрихьэзэ пачъыхьэм идзэ утынышхохэр рихыщтыгъэх. Нэпсэу Хьэжъуагъу - шапсыгъэхэм яшъхьафитыныгъэ банэ ипэщэ лIыхъужъыгъ. Шэуджэн Джырандыкъу -къэбэртай, Фэрзэпэ заом отрядышхом пэщэныгъэ дызэрихьэзэ чанэу хэлэжьагъ. Урым Джанхъот - къэбэртай, Фэрзэпэ заом анахь чанэу хэлэжьагъэхэм ащыщ. Атэжъыкъо Исмахьилэрэ Адылджэрыерэ - мыхэр зэшых, 1794-рэ илъэсым Къэбэртае щыпсэухэрэм зыкъыза­Iэтым пэщэныгъэ адызэрахьэ­гъагъ. Ахэм нэбгырэ мин пчъа­гъэ агъэIорышIэщтыгъ. Абыкъо Исхьакъ - быслъымэн диныр зылэжьыхэрэм ялIыкIоу 1799 - 1807-рэ илъэс­хэм къэбэртаехэм шъхьафитыныгъэ банэу ашIыгъагъэм ихэушъхьафыкIыгъэ лъэныкъо пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Шарихьат движениеу ар щытыгъ. Айтэчыкъо Джамболэтрэ Къэ­сэй Исмахьилэрэ - къэбэртэе пщых, урыс пачъы­хьэм емызэгъыхэу Пшызэ ыкIыб за­гъэзэгъагъ ыкIи дзэ отрядхэм пэщэныгъэ адызэрахьэзэ ябэнэныгъэ лъагъэкIотагъ. Занэкъо Сэфэрбый (1789 - 1859), пщы лIакъоу хэ­гъэкIхэм къахэкIыгъ. КъохьэпIэ Черкесием иполитик бэлахьэу ыкIи дзэ Iофхэм хэшIыкIышхо афыриIэу щытыгъ. КъыгъэшIа­гъэм адыгэхэм яшъхьафитыныгъэ фэбэнагъ. Занэкъо Сэфэрбый анахьэу зыкIэхъопсы­щтыгъэр Черкесиер шъхьафитэу щытыныр арыгъэ. Занэкъо Къэрэбатыр - Сэфэрбый ыкъо анахьыкI. Ятэ дунаим зехыжьым черкес мэдж­лысыр зызэхащагъэм къыщыублагъэу адыгэхэм пэщэ шъхьаIэу яIагъэхэм зыкIэ ащыщ. Хъущт Мыхьамэт (1826 - 1869) - анахь лъытэныгъэ зы­фашIыщтыгъэ адыгэ пащэхэм ащыщыгъ. Адыгэ мэджлысым хахьэщтыгъ ыкIи 1862-рэ илъэ­сым Черкесием илIыкIоу Англием щыIагъ. Урысыем къыщы­хаутыгъэхэм ащ ыцIэ зэфэшъхьафэу къахэфэ: Биш-Хасан-Эфенди ыкIи Эфенди Гасан.   Пэнэшъу Аскэр Гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым ипащэ шIэны­гъэмкIэ игуадз, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.